Бырайыак ааптара: Изабелла Иннокентьевна Элякова (СӨ культуратын туйгуна, “Өбүгэ үгэһэ” общественнай хамсааһын, “Таатта саарыта” түмсүү салайааччыта).
Кылгас киирии тыл
1731 с. Витус Беринг этии киллэриитинэн Охотскайга саҥа муоратааҕы порт арыллыытынан сибээстээн, Охотскай трак суолун тупсарыы үлэлэрэ барбыттара. Дьокуускайтан саҕалаан Алдан өрүскэ диэри 13 станция, Алдантан Охотскайга диэри нэһилиэнньэ суоҕунан икки станция олохтоммута. Охотскай тракт устун айан олус эрэйдээҕэ, сыраны сылбаны ылара. Элбэх үбү эрэйэрэ. 1763 c. ыам ыйын 21 күнүнээҕи ыйааҕынан борогуон харчыта диэн хааһына суотугар төлөнөр буолбута. Тракта суолун тутууну нэһилиэнньэ уруккутун курдук уйунары ыарырҕатара.
Охотскайдааҕы зимовье 1767 с. олохтоммута. Халаан уута ылар буолан хаста да көһөрүллүбүтэ. Сылдьыһыы икки суолунан барара. Бастакы суолга тохтуоҕуҥ. Бу сиринэн суол этэ. Өлүөнэ уҥа биэрэгиттэн, Дьокуускай утарытыттан саҕаланан Суола үрэҕи быһан, Төҥүлү, Чурапчы күөллэрин кытыытынан соҕуруу хайыһан Таатта үрэҕин уҥуордаан, Амма өрүһү уҥуор туораан Ноху үрэҕэр түһэн салгыы, Алдан өрүскэ Бельскэй туорааһынынан тайҕаны, хайалаах сири сыыйан Ханда үрэҕин туора охсон Ааллаах Үүнүнэн, Юдома өрүс орто сүүрүгэр Юдомскай Кириэскэ тиийэрэ. Мантан сис хайаны уҥуордаан Урак өрүс төрдүгэр тиийэн илин эргийэн, дьэ Охотскайга тиксэрэ. Бу суолунан балтараа ый устата айанныыллара. Охотскай тракт сиринэн Лаамы (Охотскай) муоратыгар тахсыыга сиринэн соҕотох суол буолан, төһө да 1852 c. сабарга уураах тахсыбытын үрдүнэн, 20 үйэ 20 c. диэри тиһигин быспакка туһаныллыбыта. Охотскай Перевозка Якутзолото тэрилтэтэ арыллыаҕыттан бу суолунан таһаҕас таһыытыгар Таатта бары нэһилиэктэрэ кыттыыны ылбыттара. Ааллаах Үүн, Охотскай Перевоз таһаҕаһын таһыы сыралаах уонна сындалҕаннаах ыарахан айаныгар биллэн турар анал тэрээһинэ суох кыаллыбат суол этэ. Дьон хорсуннара, хоһууннара эрэ сылдьаллара. Аара аҕыйах тохтуур зимовьелары аахпатахха, торулуур тымныыга тыалга хаххаланар, иттэр сирэ суох ыраах сындалҕаннаах айаҥҥа, саха дьахтарын сылаас илиитинэн имитэн тигэн биэрбит хаттык таҥастартан саҕалаан, элбэх ичигэс таҥас-сап тигиллэрэ.
Сэрии сылларыгар дьон чулуулара кыргыс толоонугар барбыттарын кэннэ, Ааллаах Үүн таһаҕаһын таһыы обургу, сааһын ситэ илик уолаттар, дьахталлар, кырдьаҕастар санныларыгар сүктэриллибитэ… Улуус бары нэһилиэктэрин историятыгар Ааллаах Үүҥҥэ таһаҕас таһыспыт колхозтаахтар ааттара бааллар. Кинилэр тэрээһиннэригэр таҥастарын- саптарын тигии нэһилиэктэртэр иистэнньэҥ, сатабыллаах дьахталларын санныларыгар ытык иэс буолан, соруттарыыта суох сүктэриллэрэ.
Коллекцияҕа киирэр таҥастар ааттара, ханнык материаллартан тигиллэрэ, кылгас быһаарыылар
Хаттык таҥастар:
1. Бэлэпчи – Ньымса түүлээх сыыһын х.б. таҥаска сирийэн тигиллэр ытыс көхсүн, харыны тымныыттан хаххалыыр. Тарбахтарга иилиллэр биэтилэлээх, харыга бэлэнньик курдук тимэхтэнэр. Тииҥ өрөҕөтө, үксүн мамыһыай таҥаска сириллэр – 1 паара.
2. Сис таҥаһа (бааччы) — бу эр киһи тас сонун иһинэн ыстаанын үрдүнэн сиһи, иһи тымныыттан хаххалыыр ичигэс хаттык таҥаһа. Куобах түүтүн олус бытархай, быһах өнчөҕө сиигинэн бамыһыай эбэтэр боростуой таҥаска сирийиллэр. Үс эбэтэр түөрт тирбэҕэ биэтилэлээх, атахтаах. Үксүн алтан тимэхтээх – 1 устуука.
3. Бааччы — тас таҥас таһынан бааныллар, түүлээх сыыһын аттаран (саһыл өрөҕөтө) сиидэс таҥаска сирийэн тигиллэр. Көҕүс уонна тараһа өттүн тымныыттан харыстыыр. Ыга тардан бааныллар үс сиринэн тирии биэтилэлэрдээх – 1 устуука.
4. Түһүлүк – куобах эбэтэр атын түүлээх тириини таҥаска сирийэн тигиллэр. Түөһү тымныыттан, күүстээх курдары үрэр тыалтан харыстыыр. Киһини курдуу эргийэн ыга тардыллан бааныллар, тирии, сарыы, уһун сарыы быалаах. Түөрт муннуктарыгар тигиллэр — 1 устуука.
5. Сүүскэ кэтиллэр кулгаахтаах хаттык таҥас. Эр киһиэхэ көннөрү түүлээх сыыһын аттаран таҥаска сирийэн тигиллэр. Тыалга, тибиигэ, тымныыга кэтиллэр кулгаах сабардаах эбэтэр сыҥаахтаах. Бу оннугар ньамыаска бэргэһэ диэн эмиэ тигиллэр — 1 устуука.
6. Сүүс таҥаһа — судургу кэтэххэ бааныллар тирии быалаах. Торбос өрөҕөтүн тириититтэн сымнаҕас бамыһыай таҥас истээх – 1 устуука.
7. Куллуку — ата5ы тоҥортон харыстыыр кээнчэ иһинэн кэтиллэр. Куобах эбэтэр тииҥ өрөҕөтүн таҥаска сирийэн тигиллэр. Тилэх өттө уһун. Төбө өттө бүтэй буолар. Бэрбээкэйгэ эрийэ тутан бааныллар быалаах – 2 паара.
8. Мурун таҥаһа — кэтэххэ илдьэн бааныллар синньигэс тирии быалыах. Намчы түүлээх сыыһыттан таҥас сыыһыгар сирийиллэр. 13-14 cм уһуннаах. 4 илии кэтиттээх . Үксүн тииҥ тириитин тутталлар. Мурун, иэдэс үлүйбэтигэр аналлаах – 1 устуука.
9. Моойторук — көрүҥнэрэ элбэх. Сүнньүгэ кэтиллэр. Торбос тириитэ, тииҥ, түүлээх сыыһыттан аттарыллыбыт, сытыы тыал хотуппат гына таҥаска сирийиллибит буолар. Моойу эргийэн кэтэххэ тардыллан бааныллар сарыы быалаах – 1 устууука.
10. Хобо моойторук — ханнык ба5арар түүлээх кутуругун хоботун мунньан, киһини санныттан хараҕар диэри сэттэтэ эргийэр уһуннаах гына тигиллэр. Инчэйдэҕин аайы эргитэн биэрэн иһиллэр – 1 устуука.
11. Хабах таҥаһа — эр киһи харыс таҥаһа. Түүлээх сыыһыттан аттарыллан таҥаска сирийиллэр. Истээх ыстаан иһигэр, илин өттүгэр иҥиннэриллэр — 1 устуука.
12. Бэгэччэк таҥаһа — хары тоҥмотун диэн тигиллэр. Сон сиэҕин иһинэн эбэтэр үтүлүк иһинэн кэтиллэр. Түүлээх сыыстарыттан аттаран таҥаска сирийэн тигиллэр. Быанан эрийэ тутан баайыллар – 1 устуука.
13. Эрбэх таҥаһа – тойон эрбэх үгүстүк оһоллоноро, көрөр (панариций) ыарыыттан киһи тымныыны тулуйбат буолан хаалара. Ол иһин, сылаас түү сириэһиннээх эрбэххэ кэтиллэр хаттык, харыс таҥас тигиллэрэ.
Айанньыт сүрүн таҥастара
Атах таҥаһа:
14. Кээнчэ – этэрбэс иһинэн, куллука таһынан кэтиллэр. Таҥаһы баата истээн сирийэн тигиллэр. Атах бөтөҕөтүн ортотунан холобурдаах үрдүк буолар — 1 паара.
15. Сылгы тириитэ кээнчэ — 1 паара.
16. Кулун тириитэ кээнчэ – 1 паара.
17.Торбос тириитэ кээнчэ – 1 паара.
18. Куобах кээнчэ – таҥаска чааста гына сирийиллэн тигиллэр.
19. Күрүмү этэрбэс — ыраах айаҥҥа, бултка хаары кэһэргэ аҥаллаах тайах, таба тыһа. Тобуккуттан харыс үрдүк остоох курга өрө тардан бааныллар быалаах буолар.
20. Ииччики — түнэнэн уу. Сиик киирбэт гына тигиллэр этэрбэс.
21. Холуоһа — ыраах айаҥҥа, тымныыга этэрбэс таһынан кэтиллэр таба, ыт тириититтэн тигиллэр.
22. Сылгы тыһа этэрбэс;
23. Сылгы көхсүн тириитэ этэрбэс;
24. Күлүмэн этэрбэс;
25. Эмчиирэ;
26. Лэҥкирэ.
Сутуруолар:
27. Уллук сутуруо — тобук, ньилбэк тоҥмотун диэн тигиллэр хаттык таҥас. Ыстаан таһынан кэтиллэр. Ыстаан тиэрбэһигэр иилэ тардан баайыллар быалаах. Таба, бөрө тириититтэн тигиллэр буолан олус сылаас – 2 паара. Биирэ таба тириититтэн, биирэ бөрө тириититтэн.
28. Сутуруо (сылламыкы) — сыалдьа алтан тиэрбэстэригэр ыга тардан баайыллар тирбэ5э быалардаах. Бэрбээкэйгэ диэри уһуннаах. Этэрбэс оһугар киирэр, сото өттө синньээн түһэр уонна түү иһэ суох сарыы буолар — 1 паара (куобах истээх).
29. Тыһаҕас тириитэ сутуруо – 1 паара.
30. Сыалдьа — кылгас бууттаах таҥас. Үс сиринэн алтан тиэрбэстэрдээх. Сарыы, тирбэҕэ быалардаах. Сутуруону ыга тардан бааныллар. Көрүҥнэрэ элбэх. Ыраах айаҥҥа, тымныыга кэтэргэ анаан истээх сыайа диэн тигиллэр. Куобах тириитинэн истээн сымнаҕас сарыынан тигиллэр – 1 устуука.
Соннор:
31. Хахыр сон — сылгы, ынах тириититтэн түүтэ иһирдьэ гына тигиллэр үлэ хамнас соно – 1 устуука.
32. Куобах истээх сон – 1 устуука.
33. Саҕынньах – ыраах айаҥҥа, бытарҕан тымныыга кэтиллэр. Түүтэ таһыгар гына тигиллэр. Бөрө, ыт, эһэ, таба, тайах, быыһык, бэдэр тириилэриттэн тигиллэр – 1 устуука.
34. Огдоко са5ынньах – кылгас, хамсанарга табыгастаах. Сүөһү, сылгы тириититтэн тигиллэр – 1 устуука.
35. Даба ырбаахы – күннэтэ кэтиллэр, эр киһи гиэнэ кылгас, киэҥ. Хамсанарга ыга туппат буолуохтаах – 2 устуука.
Үтүлүктэр:
35.1. Сиэгэн тыһа үтүлүк;
35.2. Бөрө тыһа үтүлүк;
35.3. Саһыл тыҥыраҕа истээх сарыы, уостаах үтүлүк.
36. Куобах истээх тирии үтүлүк – 1 паара.
37. Тыс үтүлүк. Ытыһа сарыы. Түү истээх ыаҕайалыы быалаах — 1 паара.
38. Бөрө үтүлүк — ыраах айаҥҥа, үлэҕэ кэтиллэр бэгэччэгинэн уостаах, сарыы ытыстаах – 1 паара.
39. Таба тыһа үтүлүк;
40. Ыт үтүлүк — сарыы ытыстаах. Хайа быспакка эрэ бэгэччигинэн уостаах.
Бэргэһэлэр:
41. Чомпой бэргэһэ — түү истээх, буодьулаах. Эрийэ тардан оройго иҥиннэриллэр быалаах.
42. Тыс бэргэһэ — саһыл тыһыттан аттарыллан тигиллэр, сыҥаахтаах.
43. Ньамыаскалаах бэргэһэ – буобура түүтүн аттаран, уһун кулгаахтаах гына тигиллэр, сыҥаахха бааныллар быалаах.
45. Тугут бэргэһэ;
46. Сиэгэн тириитэ бэргэһэ — үрдүк хороох быһыылаах.
47. Барыылаах бэргэһэ — сүүһүттэн оройугар диэри ортотунан биир илии кэтиттээх күндү түүлээхтэн кыбытыылаах, чомпойдуу быһыылаах. Сыҥааҕа сэҥийэҕэ бааныллар быалаах, түү сыыһыттан аттарыы истээх. Тугут тириититтэн тигиллэр.
48. Дьорбуоҥка – нууччалар ярмолка диэн бэргэһэлэрин үтүгүннэрэн кыһыл, хара тыстарыттан тигиллэр.
Атын, кэлин үөдүйбүт таҥастар:
49. Саал былаат — саптан уһун гына өрүллэр. Икки харыс кэтиттээх, быһа холоон икки аҥар миэтирэ уһуннаах. Харахха диэри тууна бааныллар.
50. Бараан сон;
51. Чылыгырыайка;
52. Баата истээх ыстаан;
53. Хаатыҥка;
Ыраах айаҥҥа таһаҕасчыттар ким хайдах кыахтааҕынан таҥастарын саптарын, аттарын тэрилин тэринэллэрэ.
54. Мас холбуйа — Сыарҕа кэннигэр баайылларга анаан быа угуллар хайаҕастардаах, кыра туруору соҕус синньигэс мас өйүөлэрин сыыһын, бытархай малларын укталлара.
55. Бэрэмэдэй – тирииттэн тигиллэр. Акка ындыллар.
56. Хааһах – тирииттэн тигиллэр. Тиһилик быалаах буолар
57. Бөрө тириититтэн тигиллибит суорҕан — сиргэ, хаарга да утуйан турарга аналлаах. Атах өттө синньигэс бүтэй буолар. Ыраах айаҥҥа илдьэ сылдьарга аналлаах эр киһи суорҕана. Маннык суорҕаны дьахтар киһи саптара улахан аньыы буолара.
58. Таба, тайах, убаһа тириитэ тэллэх;
Ат сэбэ-сэбиргэлэ:
Саха дьахтарын мындыр, сатабыллаах илиитинэн тигиллибит ичигэс, хаттык таҥастара айанньыттар бытарҕан тымныыны, тыалы-кууһу, силлиэни, хаары тулуйалларыгар, сырыыны айаны кыайалларыгар тугунан да ааҕыллыбат сүдү өҥөлөөх.
59. Сулар;
60. Көнтөс;
61. Бас быата;
62. Үүн;
63. Тэһиин;
64. Амаҕаччыта;
65. Муоһа;
66. Сис быата;
67. Бото – боолдьох;
68. Мойбуур;
69. Аарык-тимир;
70. Хобо;
71. Ыҥыыр;
72. Сутуруо;
73. Иҥэһэ;
74. Чаппараах;
75. Кычым;
76. Кырыаччы;
77. Кымньыы;
78. Дэйбиир;
79. Өҥ тэллэх – сымнаҕас гына имитиллибит тирии лоскуйа, аты ботолуох иннинэ сиһин сабаллар.
80. Өҥ сөрүө – сиэлинэн өрөллөр, эмиэ өҥ тэллэх курдук тутталлар.
81. Кирис өтүү.
Бытархай туттар тэриллэр:
82. Хатат;
83. Кыалык;
84. Чокуур таас;
85. Хаппар;
86. Ботуоҥка уо.д.а.
“Таатта саарыта” түмсүү иистэнньэҥнэрэ, былыргылыы хара ииһи үчүгэйдик билэр, көрбүт, тиксибит кырдьаҕас иистэнньэҥнэр, (чуолаан Ийэ иистэнньэҥ СӨ норуотун маастара А.Н.Акимова, СӨ н.м. Кривошапкина Л.С., Таатта улууһун н.м. Харлампьева Л.П., СӨ н.м. Сидорова М.А, Басова М.Н., Алексеева Е.И., Матаннанова В.Г., Харбалаах “Далбар Эбэлэрэ” түмсүү, Чычымах, Чөркөөх, Дьүлэй, Игидэй, иистэнньэҥнэрэ көмөлөөн, “Ааллаах Үүн таһаҕасчыттарын таҥастара” бырайыакпынан улахан суолталаах, баай ис хоһоонноох, сэдэх, урут ким да холоно илик коллекцияны тиксиһэргэ, ылсыһарга бэлэмнэрин эһиги болҕомтоҕутугар тиэрдэбин. Коллекция 100% илиинэн тигиллэр.
Бу сэдэх бырайыагынан тигиллиэхтээх коллекция музейдар фондаларыгар хараллан сытар таҥастарга, В.Йохельсон хомуйбут материаллара бэчээккэ тахсыбыт хаартыскаларыгар, кырдьаҕастар кэпсээннэригэр, дьоҥҥо хараллан ордон хаалбыт биирдиилээн таҥастарга, Мандар Уус өр сылларга хасыһан үөрэппит хомуйбут баай материалыгар, тус бэйэм элбэх сыл хаһыспыт уопуппар тирэҕирэр.
Саха норуотун, улууспут, республикабыт ааспыт үйэлэрдээҕи, сүүһүнэн сыллардааҕы историятын быстыспат кэрчик кэмнэрин сырдатар, онно олоҕурар буолан суолтата улаханын ыйабын.
Былыргылыы хара ииһи тигии кистэлэҥнэрин билэр, ити үөһээ ахтыллар таҥастар хайдах быһыылаахтарын, тигиллэллэрин өйдүүр, билэр иистэнньэҥнэрим бары сааһырбыт уонна кырдьаҕас дьон буолалларын учуоттаан, бу коллекцияны тиктэттэрэн музейдар фондаларыгар туттаран, үйэ-саас кинилэр ааттара фондаҕа, каталогка хаалалларыгар көмө-күүс буолуохтара диэн эрэнэбин.
Сэдэх коллекция тигилиннэҕинэ, Ааллаах Үүн таһаҕасчыттарын, Охотскай тракт историятын биир тыытылла илик өттүн үйэтитэргэ, ону музейдар фондаларыгар хаалларарга дьоһун хардыы буолуох этэ.
Бырайыак автора: Элякова Изабелла Иннокентьевна, Таатта иистэнньэҥнэрин түмэр “Өбүгэ үгэһэ” общественнай хамсааһын салайааччыта, СӨ культуратын туйгуна, үлэ ветерана.