«Улуу айаннар суолларынан» бырайыак Дьокуускай-Айан маршрутунан ааспыт экспедициябыт түмүктэммитэ номнуо сэттис сыла ааһа охсубут эбит. Ол тухары ити айан «суоллааҕы бэлиэтээһиннэрэ» дьэ бу саҥа күн сирин көрөн эрэллэр. Ааптар — кыраайы үөрэтээччи, «Дьокуускай-Айаан» уонна да атын биһиги бырайыакпыт тэрийбит экспедицияларын кыттыылааҕа Аким Константинович Татаринов-Хаамар Ааллаах Үүн.
2016 сыл, от ыйын ортотугар табаарыһым Саха Республикатын “Олонхо” тыйаатырын дириэктэрэ Виталий Гаврильевич Власов үлэлиир тэрилтэтигэр кэлэрбэр телефонунан ыҥырда. Ол күн киниэхэ тиийбиппэр, маннык сонуну кэпсээтэ: “Георгий Дмитриевич Никонов “Пути великих свершений” диэн ааттаах, Улуу Арассыыйа судаарыстыбата 17 – 18 үйэлэргэ киэҥ Сибиир сирин баһылааһынын остуоруйатын үөрэтэр-чинчийэр үлэтигэр сыһыаран, ити үлэтин салгыы үөрэтэр-чинчийэр соруктаах, былыр баар буола сылдьыбыт “Дьокуускай-Аян (Айан)” айан суолун устун айанныыр, “Айан” экспэдииссийэ састаабыгар, миигин киллэрбиттэрин билиһиннэрдэ уонна сарсыҥҥы күн бу экспэдииссийэ кыттыылааахтара мустарбытын эттэ.”
Сарсыҥҥы күнүгэр “Айан” экспэдииссийэ кыттыылаахтара бу мустууга бааллара: Георгий Дмитриевич Никонов – Саха Республикатан Кытай судаарыстыбатын кытта быһаарсар тэрилтэ салайааччыта, “Пути Великих Свершений” проект автора; Власов Виталий Гаврильевич – “Айан” экспедиция салайааччыта; Васильев Василий Егорович-Харысхал, суруйааччы, дойдуһут (краевед); Исаков Валентин Гаврильевич – “Олонхо” тыйаатырын үлэһитэ, олоҥхоһут, Саха Республикатын үтүөлээх үлэһитэ; Саха Республикатын МЧС бэрэстэбиитэлэ Ноговицын уонна мин,– дойдуһут, “Чычымах”, “Ааллаах Үүн таһаҕасчыттара”, “Перевозка грузов в годы Великой Отечественной войны колхозниками Якутской АССР на Ааллаах Юньские прииски “Джугджурзолото” треста” в 1941 – 1945 г.г.”, “Тыа кэһиитэ” кинигэлэри таһаарбыт уонна “Кыым”, “Саха сирэ” хаһыаттарга үгүс ыстатыыйалары бэчээттэппит Татаринов Аким Константинович.
Ити мустууга Георгий Дмитриевич, былыр баар буола сылдьыбыт Дьокуускай куораттан Охуоскай муора пуордун Айан куоратыгар диэри айанын суолунан айанныырбыт туһунан билиһиннэрдэ. Ол быһыытынан:
“2016 сыл от ыйыгар Дьокуускай куораттан Охуоскай муора пордугар Аян куоратыгар айанныыр “Айан” үөрэтэр – чинчийэр экспедииссиэ айанын былаана:
1. “Айан” үөрэтэр-чинчийэр экспэдииссийэҕэ бэлэмнэнии үлэлэрэ.
2. От ыйын 18 күнэ. Дьокуускай аэропордуттан самолетунан Уус-Маайаҕа көтөн тиийии.
3. От ыйын 19 күнэ. Түөрт уу мотуордаах оҥочонон Мая (Маайда) өрүһүнэн Уус-Маайа сэлиэнньэтиттэн Нелькан сэлиэнньэтигэр мотуордаах оҥочолорунан айаҥҥа турунуу.
4. От ыйын 20 күнэ. Майда өрүһүнэн устуу. “Цыпаанда” суруктаах хайатыгар уонна “Цыпанда хайатын хаспаҕар” сылдьыы.
5. От ыйын 21 күнэ. Майда өрүһүнэн устан иһэн Маайда үрэх үрдүгэр былыр баар буола сылдьыбыт “Дьокуускай-Аян” айан суолун дьаамнарыгар сылдьыы.
6. От ыйын 23 күнэ. Нелькан сэлиэнньэтигэр тиийии.
7. От ыйын 24 күнэ. Нелькан сэлиэнньэтин олохтоохторун кытта көрсүһүү. Нелькан сэлиэнньэтин устун экскурсия.
8. От ыйын 25 күнэ. Сарсыарда Нелькан – Аян массыына айанын суолунан “Урал” – вахта массыынанан, биир күн айаннаан Охуоскай муора пордугар Аян куоратыгар тиийии.
9. От ыйын 26 күнэ. Аян куорат администрациятын уонна нэһилиэнньэтин кытта көрсүһүү. Аян куорат скверигэр сэргэни туруоруу.
10. От ыйн 27 күнэ. Нелькан сэлиэнньэтигэр төннөн кэлии.
11. От ыйын 28 күнэ. Аим сэлиэнньэтигэр хонуу.
12. От ыйын 29 күнэ. Майда өрүс арыытыгар хонуу.
13. От ыйын 30 к. Уус – Маайа сэлиэнньэтигэр моторкаларынан устан кэлии.
14 . Атырдьах ыйын 1 күнэ. Самолетунан Уус — Маайаттан Дьокуускай куоракка көтөн кэлии.
15. Дьокуускай куорат Дьаһалтатын иннигэр “Айан” экспэлииссийэ оччуота.
16. Дьокуускай куорат “Национальнай Архыыбыгар” Дьокуускай уодалас Бырабылыанньата Дьокуускай – Аян айанын суолунан таһаҕастары тастарыытын туһунан толорбут докумуоннарын үөрэтии уонна таһаҕас тастарыытын туһунан кинигэ оҥорон, кинигэни бэчээттэтэн таһаарыыга үлэни ыытыы.
“Айан” үөрэтэр-чинчийэр экспэдииссийэ сыала
1850 – 1923 сыллардаахха туһаныллыбыт “Дьокуускай-Айан” суолун устун араас айан техникэлэрин туһанан айаннааһын уонна суругунан бэлиэтээһиннэри суруйуу, хаартыскаҕа түһэрии, киинэҕэ устуу.
“Айан” үөрэтэр — чинчийэр экспедиция соруктара:
а) “Уус-Маайа-Нелькан Аян куорат” маршрутунан уу мотордарынан устан айаннаан иһэн, табыгастаах сирдэргэ, былыр 1850—1923 с.с. баар буола сылдьыбыт Уус- Маайа- Нелькан-Аян маршрутунан айаннаан иһэн былыргы айан суолун дьаамнара турбут сирдэригэр сылдьыы;
б) Майда өрүс, Дьугдьур сис хайатын айылҕаларын кытта билсии;
в) Айаммыт суолугар билиҥҥи айылҕа туругун көрөн үөрэтии уонна быһаарыы;
г) Майда өрүс үрдүгэр баар сэлиэнньэ олохтоохторун кытта көрсүү, “Айан” экспэдииссийэ үлэтин билиһиннэрии, кылгас концерт биэрии, айанныыр кэм устатыгар билиэтээһиннэр, хаартыскаҕа түһэрии, киинэҕэ устуу;
д) Дьокуускай куоракка баар “Национальнай Архыыпка” баар докумуоннары үөрэтэн “Дьокуускай- Аян” айан суолунан 1850- 868 сыллардаахха оччотооҕу Дьокуускай Уобалас Бырабылыанньата Быһаарыытынан, Дьокуускай Уобалас Земистибэтин Суута салайыытынан Дьокуускай-Нелькан-Аян айан суолун тэрийии уонна айан суолун туһанан таһаҕастары таһыы остуоруйатын үөрэтии; Дьокуускай куорат тулатынааҕа сэттэ улуус (Байаҕантай, Боотурускай, Бороҕон, Мэҥэ, Нам, Арҕаа уонна Илин Хаҥаластар) нэһилиэктэрин саха эр дьоннорунан, Дьокуускай куорат таһаҕаһы мунньар ыскылааттарыттан Охотскай муора пордугар Охотскайга уонна Дьокуускай уобалас ыраах баар сирдэригэр: Алдан, Адыаччы, Бүлүү, Индигир, Халыма, Өлөөн, Анаабыр өрүстэр тардыыларыгар баар остуруоктарга, сэлиэнньэлэргэ уонна куораттарга тиийиэхтээх таһаҕаһы таһыыга кыттыыларын остуоруйатын үөрэтии, ыстатыыйалары суруйуу, кинигэ оҥорон таһаарыы.
Дьокуускай – Аян маршрутунан айаннааһын кэмигэр бэлиэтээһиннэр
От ыйын 18 күнүгэр Дьокуускай аэропордуттан АН-24 сөмөлүөтүнэн көтөн Уус-Маайа пордугар түһэбит. Халлаан былыттаах. Кыратык ардах түһэр. Таксига олорон Исаков В.Г. аҕатын дьиэтигэр тиийэбит. Эрдэ биһиги хонон ааһарбытыгар анаан дьиэни бэлэмнээбиттэр. Киэһээ аһылык иннинэ Софронов Сергей Иванович салайар “Сириус” рекламнай агенстыбатыгар оҥотторбут: “Научно-исследовательская экседиция “Айан” Якутск-Усть-Мая-Нелькан-Аян”. 2015 год.”, диэн суруктаах уонна айанныыр суолбут схемалалаах вымпелы оҥотторбуппун ыйыыр ураҕас буллум. Вымпелы таһаарар быаны бэлэмнии баайдым уонна оҕуруокка киирэр күрүө ааныгар ураҕаспын баайан, бииргэ айаннаан иһэр Виталий Гаврильевич, Валентин Егорович, Баһылай Харысхал, икки киинэ устар уолаттарбытынаан уонна мин буолан, Дьокуускай-Уус Маайа-Нелькан-Аян маршрутунан айанныыр суолбутун алҕаан баран, улахан сыаллаах уонна соруктаах айанныыр бэлиэ вымпелбытын көтөҕөр быатын бары субуруһан туран, быаны тардан үөһээ таһаардыбыт. Киэһээ аһылыкпытын аһаан баран утуйдубут.
Сарсыарда от ыйын 19 күнэ. Сарсыарда турбуппут, халлаан былыттаах, бөөлүүн ардаабыт. Билигин кыра тыаллаах.
Суунан, аһаан бүтээт, сып-сап хомунан, туох баар малбыт барыта хааламмыт үрүксээктэрбитин сүгэн, Уус-Маайа сэлиэнньэтин анныгар, Алдан өрүс кытыытыгар киирэбит. Биһигини мотуордаах оҥочонон уһуннарыахтаах олохтоох уолаттары кытта билсэбит: Марков Владимир Витальевич, Адамов Иван Федорович, Адамов Олег Федорович, Винокуров Александр Леонидович уонна Уус-Маайа улууһун Администрациятын Главатын солбуйааччыта – Слепцов Андрей Юрьевич.
Мин эрдэ оҥорон аҕалбыт 60х50 см иэннээх “Дьокуускай-Уус-Маайа-Нелькан-Аян” диэн суруктаах түөрт вымпеллары мотуордаах оҥочону ыытар уолаттарга биэрбиппин, кинилэр оҥочолор инники таастарыгар сыһыардылар. Биһигини кытта Нелькан сэлиэнньэтин участковайа барсар буолла. Алдан өрүс кытылыгар олохтоохтортон отучча киһи баар.
Уус-Маайа улууһун Баһылыга биһиги экспэдииссийэбит ситиһиилээхтик айанныырыгар баҕаран тыл этиитин кэнниттэн, айаҥҥа туруннубут.
Билигин халлаан былыттаах эрээри халлан эрэр. Алдан өрүһү туора устан Маайа өрүс төрдүгэр кэлэн аны бу өрүһү өрө устубутунан барабыт. Оҥочолор бары субуруһан айанныыллар. Маайа (Майда) өрүс эриэкэс айылҕата иннибитигэр бииртэн биир арыллыбытынан бараллар. Майда өрүс кэтитэ үс сүүс миэтэрэ иһинэн-таһынан буолуо. Бу Маайда өрүспүт үөһээ баһа Сунтаар сис хайатыттан саҕаланан Дьугдьур сис хайатын хоту тэллэҕинэн, кыйа арҕаа туһаайыынан устан Челасин диэн ааттаах үрэх туһаайыытыттан үрэх иэҕиллэн хоту туһаайыынан устан, Нелькан сэлиэнньэтин аннынан Алдан өрүс диэки устар.
Бу өрүспүт соҕуруу эҥэрэ киэҥ нэлэмэн хочото суох, намыһах эниэ сир сыыйа үрдээн, тиит мастардаах үрдүк сис хайа буолан барар эбит. Өрүс кытылын сыырыттан саҕалаан тиит, бэс, хатыҥ, тирэх мастардаах. Дьиктитэ диэн, тирэх мас түүтэ ууга түспүтэ, уу үрдэ туртайан көстөр. Онтон үрэх хоту эҥэрэ-араас быһыылаах мырааннара отунан, тиитинэн саба үүммүттэр. Сотору буола-буола араас быһыылаах таас сирэйдээх хайалар субуруһан тураллара, айылҕа биир кэрэ көстүүтүн ситэрэн биэрэллэр.
Сотору соҕуһунан бү үрэх кытыытыгар, былыр баар буола сылдьыбыт “Юрях” диэн ааттаах дьаам турбут сиригэр тэхтээн үөһээ тахса сырыттыбыт. Кыра ырааһыйа сир ордон хаалбыта эрэ баар. Эргэ тутуу диэн суох. Урут дьиэлэр турбут сирдэрин омоонноро кыараҕас ырааһыйа иһигэр көстөллөр. Урут оттонор сирдэр эбитэ буолуо да, барыта талаҕынан, хахыйаҕынан саба үүммүттэр.
Ити курдук устан, “Чабда” диэн аттаах былыргы дьаам турбут сиригэр, саҥа тутуулаах сиргэ тохтуубут. Бу “Чабда” диэн ааттаах сиргэ дьоннор сынньанар, аһыыр, баанньыктанар дьиэлэрдээх, манна сынньана кэлбит дьоннор таарыйа балыктыыр сирдэрэ тэриллибитин көрдүбүт. Бу тутуулар былааннара, тутуулара хаачыстыбалаахтык оҥоһуллубуттарын көрөн, маннык үчүгэй быһыылаах тутуулары, дьоннор сынньаналларыгар анаан оҥорбуттарын, киһи үөрэ уонна астына көрөр. Бу дьон- сэргэ сынньанар сирин оҥорбут дьоҥҥо улахан махтал буоллун.
Бу сир үүнээйтэ, дойду сириттэн букатын уратылааҕын көрдүбүт. Ол курдук бу сир ото уһуна, хойуута сүрдээх. Тыа иһигэр талах араас көрүҥэ элбэҕэ, тиитэ, бэһэ, харыйа мастара суоннара, үрдүкэрэ киһини сөхтөрөр. Аны бу дойдуга тирэх мастара (тополь) бэйэтэ туһунан ойуур буолан үүнэллэр эбит.
“Улукут”, “Чайская” диэн ааттардаах дьаамнар турбут сирдэрин аттыларынан устан аастыбыт. Бу устан иһэр өрүспүт уута ыраас баҕайы, уу түгэҕэ көстө сытар. Билигин өрүспүт уутун таһыма түспүт кэмэ. Маайда өрүһү үрэх диэхпин, тылым барбат. Сэбиэскэй былаас сылларыгар, бу өрүс уутун таһыма үрдүк кэмигэр, улахан уйуктаах самоходка бааржалар уматыгы, араас табаары, бородууктаны, тутуу матырыйаалларын Осетрова пордуттан Нелькаҥҥа таһаллара үһү.
Адьас былыр, 1731 сыллаахха тэриллибит Охуоскай муораҕа баар “Охотскай” диэн ааттаах порт 1850 сыллаахха сабылларынан, 1850 сыллаахха “Аян” (Айан) порда тэриллиэҕиттэн сааскы, сайыҥҥы уонна күһүҥҥү ыйдарга, бу устан иһэр Маайда өрүспүтүн кыйа, ындыы аттаах Байаҕантай, Боотурускай, Бороҕон, Дүпсүн, Нам, Арҕаа уонна Илин Хаҥалас улуустар нэһилиэктэрин таһаҕасчыттара, Дьокуускай уобалас Бырабылыанньатын Быһаарыытынан Дьокуускай уобалас Земистибэтин Управатын салайыытынан, 1850 – 1868 сылларга Хотугу Америка Аляска тумул арыытыгар 1799 сыллаахха тэриллибит Русско- Американскай хампааньыйа таһаҕаһын, Камчатка тумул арыытын уонна Охуоскай муора кытыытыгар олохсуйбут олохтоохторугар анаан аһы, таҥаһы, туттар сэби, буораҕы, сибиниэһи, тутуу тээбириннэрин таспыттара.
1868 сыллаахха Арассыыйа судаарыстыбатыгар улахан суолтаны ылар Аян муора порда сабыллыбыта. Биричиинэтэ: 1868 сыллаахха Нуучча судаарыстыбата Кытай судаарыстыбатын кытары дуогабардаһан, икки улуу дойду быысаһар кыраныыссата Амур өрүһүнэн барыыта этэ. Ол түмүгэр, Арассыыйаттан Байкал күөл кэтэҕэр Забайкалье сиригэр эрдэ кэлбит айан суола быһа Чуумпу акыйаан кытыытыгар Амур өрүһүнэн уу суола олохтонуута буолар.
Дьокуускайтан Аян муора пордугар диэри, Судаарыстыба улахан суолталаах таһаҕаһын таһыыга, Дьокуускай уобалас Бырабылыанньатын Быһаарыытын Дьокуускай уобалас Земистибэтин Управатын салайыытынан 1730-тус сыллартан ыла, үөһээ ааттаамыт улуустар нэһилиэктэрин аҕа уустарын баһылыктара (старшина), нэһилиэктэр кинээстэрэ (староста) уонна улуустар Кулубалара (Голова) кыһалаҥ үлэ быһыытынан сааскы, сайыҥҥы уонна күһүҥҥү ыйдарга кураанах сиринэн аттар ындыыларынан Дьокуускай куораттан Охуоскай муора пордугар Охуоскай куоракка таһаҕас таһыы саҥалыы олохтонор. Ити сыл иннинэ Дьокуускайтан Охуоскай муора кытыытыгар “Охуоскай” остуруокка Өлүөнэ өрүһү таҥнары Алдан, Майда уонна Юдома үрэхтэрин өрө таһаҕастаах баркаастары аттарынан, оҕустарынан өрө состорон айанныыллара.
Аҕа уустарын чарчыыналара, нэһилиэктэр кинээстэрэ уонна улуустар кулубалара ыраах баар сирдэргэ таһаҕас таһыыта саҕаланыаҕыттан (үгүс ахсааннаах остуруоктар баар буолуохтарыттан, 1650 сыллартан) маннык хайысхалаах үлэлэри толорбутунан барбыттара:
а) таһаҕаһы таһыы тэрээһинин – таһаҕаска сылдьыахтаах аттары ахсаан быһыытынан ындыылаах таһаҕаһы тиэйиигэ уонна ити таһаҕас таһыытыгар олохтоохтору бэлэмнээһиннэрэ;
б) үөһээттэн кэлбит сорудаҕынан – төһө ыыһамматах уонна ыыһаммыт тирииттэн тигэн бэрэмэдэйдэри бэлэмнээһин;
в) ыраах барыахтаах таһаҕастары бастаан кулун тутар ый ортотуттан нэһилиэктэр аайыттан сыарҕалаах оҕустарынан Дьокуускайга киирэн, ханнык улуус нэһилиэгэ тиэйиэхтээх таһаҕаһын, ыскылааттан тиэнэ охсон (куоракка хонуу бобуулааҕа), сол күн куораттан тахса охсуохтаахтара. Урут таһаҕаһы Охуоскай муора пордугар таһар эрдэхтэринэ, бэйэлэрин улуустарыгар куораттан кэлбит таһаҕаһы анаан мунньар сирдэригэр тиэрдэллэрэ.
Ол курдук кулун тутар ый бүтүүтүттэн муус устар ый ортотугар диэри сыарҕалаах оҕустарынан улуустар нэһилиэктэриттэн кэлэн, Дьокуускай куорат ыскылааттарыттан ындыы таһаҕастарын тиэнэн тиэйэр сирдэрин ааттара:
— Мэҥэ улууһугар – Төҥүлүгэ;
— Бороҕон улууһугар – Мүрү күөлүн үрдүгэр; Курбуһах нэһилиэгин сиригэр;
— Байаҕантай уонна Дүпсүн улууһун таһаҕасчыттара билиҥҥи Дыгдал сэлиэнньэтин аттыгар уонна Саһыл нэһилиэгин сиригэр
— Боотурускай улуус сиригэр Дьокуускай куораттан оҕустаах сыарҕаларынан кэлбит таһаҕастары мунньар сирдэрин ааттара:
— 3-үс Хатылы нэһилиэгин сиригэр Чурапчы күөлүн үрдүгэр;
— Эмис, Соморсун, Абаҕа нэһилиэктэригэр уонна 3-үс Дьохсоҕон нэһилиэгин сиригэр Дьиэбэгэнэ үрэҕэр Дьуойа күөлүн аттыгар “Булгунньахтаах” диэн ааттаах сиргэ.
Өлүөнэ өрүс арҕаа эҥэригэр баар Арҕаа Хаҥалас, Нам улуустарын нэһилиэктэриттэн сыарҕалаах оҕустарынан ыраах тиэрдиллиэхтээх таһаҕастары ыла Дьокуускайга кэлэн, куорат ыскылааттарыттан кинилэр нэһилиэктэрэ тиэйиэхтээх таһаҕастарын тиэнээт, эрдэ Дьокуускай уобалас Бырабылыанньатын Быһаарыытынан, Өлүөнэ өрүс илин улуустарын Кулубаларын кытта сөбүлэһиннэрэн, Өлүөнэ өрүс илин эҥэригэр, үөһээ ааттаммыт ыраах барар таһаҕастары мунньар сирдэригэр таһаҕастары тиэрдэн, оннооҕу улуустар Бараабаларын кэлбит таһаҕастары тутарга уонна мантан таһаҕастары атаарарга анаммыт Быыбарынай кулубаларыгар туттараллара.
Муус устар ый ортотуттан ыла, нэһилиэктэртэн таһаҕас таһыытыгар анаммыт уоннуу ындыы аттардаах таһаҕасчыттар бөлөхтөрө, бэйэлэрин нэһилэктэрэ анаабыт хаппараалларын (капрал) кытта кэлэн, кинилэр нэһилиэктэригэр анаммыт таһаҕастары тиэнэн, бу сиртэн тута, ыраах айаҥҥа туруналлара. Таһаҕасчыттар бары, Алдан өрүһүн мууһа хамсыы илигинэ, Алдан өрүс уҥа эҥэригэр баар буолалларын үөһээттэн ирдииллэрэ.
Дүпсүн улууһун таһаҕасчыттара, Байаҕантай улууһун таһаҕасчыттарын курдук, Алдан өрүһүн мууһун үрдүнэн, Тыры үрэҕэр тиийэн, ити үрэх мууһунан өрө айаннаан, Сэттэ Дабаан сис хайатын нөҥүө түһэн, Ааллаах Үүн үрэҕин баһынан туораан, Ааллаах Үүн үрэх уонна Үүдэм (Юдома) үрэҕин икки ардыгар баар хаптал хайаны нөҥүө түһэн, Үүдэм үрэҕин баһынан туораан, аны өссө үрдүк хайалаах Дьугдьур сис хайатын нөҥүө түһэн, “Охота” диэн аттаах үрэҕи кыйа таҥнары айаннаан Охуоскай куоракка тиийэллэрэ. Ити ахтыллыбыт таһаҕас таһар айаннар суолларын уонна 1-кы Камчатскай экспедииссийэ салайааччыта Витус Беринг 1731 сыллаахха Сенат иннигэр туруорсан саҥа астарбыт таһаҕас таһар айанын суолун тустарынан, Дьокуускай куораттан Охуоскай муора пордугар диэри 1731 – 1850 сыллардаахха таһаҕас таһыытын остуоруйатыттан ылан суруйдум.
Онтон өссө былыр, 1650-нус сыллартан 1731 сыллаахха диэри Дьокуускайтан “Охуоскай” остуруокка диэри таһаҕас таһыыта уу суолунан уонна кураанах сиринэн таһаҕаһы этэ. Ол остуоруйата маннык.
Охуоскай остуруокка барыахтаах таһаҕастары (бурдук, куруппа, буорах, сибиниэс, таҥнар таҥас, арыгы, туттар сэп уонна атын да таһаҕастар) Качук куораттан Өлүөнэ өрүһүнэн улахан аалларынан Дьокуускай куоракка устан кэлбитин, боротуоха үрдүгэр баар буолбут ыскылааттарга мунньуллубутун, кыһын устата ханнык таһаҕас ханна барыахтааҕын саамылаан баран, нөҥүө сыл сайынын саҕаланыыта өрүс мууһа эстээтин кытта, 2,5-3 тонна уйуктаах улахан харбаас оҥочолорго тиэнэн баран, Өлүөнэ өрүһү таҥнары устан Алдан өрүс төрдүгэр тиийэллэрэ. Дьокуускай Бойобуодатын кэнсэлээрийэтэ Дьокуускай куорат аттынааҕы улуустар кулубаларын, кинээстэрин кытта эрдэ кэпсэтиитинэн, Дьокуускайтан таһаҕастаах харбаастар устан кэлэллэрин, үгүс аттаах уонна оҕустаах дьоннор Дьокуускайтан аалларга тиэллибит таһаҕастар кэлэллэрин кэтэһэн олороллоро.
Туһааннаах нэһилиэктэр дьонноро кинилэр нэһилиэктэригэр анаммыыт таһаҕастаах харбаастарын, биэстии аттарынан, эбэтэр оҕустарынан харбаастары Алдан өрүһүн сүүрүгүн өрө өрүс кытылынан хааман, таһаҕастаах ааллары состорбутунан бараллара. Ол айанныылларыгар өрүс уутун кытыытынан кытылынан, эбэтэр үрдүк хара сыыр үрдүнэн көлөлөр хааман ааллары соһоллороро. Баран иһэр кытыыларынан ууга диэри хайа үтэн киирбит сиригэр, көлөлөрү уонна харбааһы нөҥүө эҥэргэ туоратан баран, айаннарын салгыыллара.
Таһаҕаһы көлөнөн таһыы бастакы сылларыгар Тыра, Тандыҥы (Белая), Ааллаах Үүн үрэхтэринэн ааллары өрө состорон таһааран көрөн баран, бу үрэхтэр усталара кылгаһын инниттэн, ити үрэхтэринэн таһаҕаһы таһыыны тохтоон, Ааллаах Үүн өрэҕин төрдүттэн өссө өрө баран, Алдан өрүстэн туораан, Маайда (Мая) өрүһүнэн өрө уон көс тахсан баран, аны Маайда үрэхтэн туораан, салгыы Үүдэм үрэҕин өрө таһаҕастарын өксөтөн баран, Дьугдьур сис хайатыттан Охуоскай муораҕа түһэр Урак (Уураах) үрэх баһын туһаайыытыгар тохтоон, таһаҕастарын ааллартан кытыыга сүөкээн баран, Бойобуода кэнсэлээрийэтэ олохтоох эбээннэр кинээстэрин кытта эрдэ ыыппыт кэпсэтиитинэн, таһаҕастары табалар ыҥыырдарыгар тиэйэн уонна таһаҕастаах ааллары соһон кэлбит аттар, оҕустар хаҥха ыҥыырдарыгар таһаҕастары тиэнэн, Дьугдьур сис хайатын уҥуордаан, Урак үрэх баһыгар таһаҕастарын тиэрдэн, манна болуот оҥорон, таһаҕастары онно тиэнэн, үрэҕи таҥнары уһааран Охуоскай остуруогар тиэрдэллэрэ.
Витус Беринг Сенат иннигэр туруорсуутунан, 1731 сыллаахха, “Охуоскай” остуроук “Охотскай” диэн ааттаах муора пордун статуһун ылбыта уонна Дьокуускай куораттан Охотскай муора пордугар диэри кураанах сиринэн таһаҕас таһар айанын суола олохтоммута. Дьоккуускай куораттан Алдан өрүһүгэр диэри маннык ааттаах айан суолун дьаамнара (станциялар) баар буолбуттара:
— Өлүөнэ өрүс илин эҥэригэр “Ярмонская”;
— Тылбыйахтаах күөл үрдүгэр “Тылбыяхтахская”;
— Төҥүлү “Нал” күөлүн соҕуруу эҥэригэр “Тюнгюлюнская”;
— Чаачыгый сис тыатын арҕаа өттүгэр “Чачигийская”;
— Билиҥҥи Мугудай нэһилиэгин сиригэр “Поротовская”;
— Чурапчы күөлүн үрдүгэр “Чурапчинская”;
— Билиҥҥи Таатта уонна Чурапчы улуустарын быысаһыыларыгар, былыргы айан суола Таатта үрэҕин туоруур сиргэ “Арылахская”;
— Дьиэбэгэнэ үрэҕэр Дьуойа күөлүн үрдүгэр “Лебегинская”;
— Төҥүттэ үрэҕэр Манчаарылаах күөлүн үрдүгэр “Манчарылахская”;
— Чычымах сэлиэнньэтин анныгар, айан суола Амма өрүһү туоруур сиригэр “Амгинская”;
— Ноху үрэҕэр Элгээйи үрэҕин төрдүгэр “Элгейская”;
— Алдан өрүс уҥуор Мас Аппа хочотугар Тандыҥы үрэх төрдүгэр “Бельская” — диэн ааттаах айан суолун дьаамнара баар буолбуттара.
Бу дьаамнары көрүү үлэлэрин саха дьонноро толороллоро. Сайыҥҥы таһаҕас таһыытын үлэтигэр ити ааттаммын дьаамнар үлэһиттэрэ туох кыттыыны ылбат этилэр. Үөһээттэн оҥоһуллубут Ыйаах быһыытынан, ыраах сиргэ таһаҕас тиэнэн айаннааччылар уонна хас эмэ сүүһүнэн сүөһүнү Охотскай пордугар үүрэн барааччылар, айан суолун дьаамнарыгар хоноллоро бобуулааҕа уонна таһаҕасчыттар дьаамнартан биэс биэрэстэ тас өттүгэр хоноллоро көҥүллэнэрэ.
Алдан өрүс уҥуор сахалар курдук, биир сиргэ түптээн олоҕо суох эбээннэр көһө сылдьан олохсуйар сирдэригэр Ааллаах Үүн уонна Үүдэм үрэхтэри туоруур сирдэгэ, хаһаахтар уларыйса сылдьан (вахтанан) үлэлиир постара олохтоммута.
Екатерина Торуой Ыраахтааҕы, Иркутскай-Дьокуускай куораттар икки ардыларыгар Өлүөнэ өрүс үрдүгэр Витим куораттан Дьокуускайга диэри уонна Дьокуускай-Охуоскай айанын суолугар Алдан өрүстэн Охуоскай пордугар диэри нуучча бааһынайдарын олохсутуохха, диэн 1787 с. тахсыбыт Ыйааҕынан, Өлүөнэ өрүс үрдүгэр Витимтэн Дьокуускайга диэри бааһынайдары көһөрөн аҕалан олохсутуу бэрт эрэйинэн толоруллубута. Ити сыллардаахха диэри, Витим куораттан Дьокуускай куоракка диэри дьаамы сүүрдүү үлэтин саха дьоно толорбуттара. Дьаамы сүүрдүү ити эҥэр олохтоох сахалар олохторугар ыарахан содуллаах буолбутунан, Дьокуускай Бойобуодатын Кэнсэлээрийэтин туруорсуутунан Ыраахтааҕы Анал Ыйааҕынан нуучча бааһынайдарын олохсуппуттара. Дьокуускай куораттан Охуоскайдыыр айан суолугар нуучча бааһынайдарын олохсутуу кыаллыбатаҕа.
Өссө эрдэ, Өлүөнэ өрүс үрдүгэр айан суолун дьаамнарын тэрийии боппуруоһугар, Дьокуускай Бойобуодатын кэнсэлээрийэтин үлэһитэ Баишев, өссө 1745 сыллаахха айан суолун дьаамнара ханан туруохтаахтарын былаанын оҥорон бэлэмнээбитэ.
Дьокуускайтан Охуоскай муораҕа айанныыр айан суолунан айанныырга табыгастаах буоллун диэн Алдан өрүстэн илин өттүгэр саха ыалларын сүөһүлээн, сылгылаан, аһыыр иһиттэрин, туттар тээбиринээн, кыһын уонна сайын таҥнар, утуйар таҥастарын, икки сыл аһыыр астарын, бултуур сааларын, балыктыыр муҥхаларын тэрийэн олохсутун, диэн Александр 1-эй Ыраахтааҕы Ыйааҕа 1801 сыллаахха тахсыбытыгар, ити сорудах хас да сыл буолан баран толоруллубута. Ол түмүгэр Алдан өрүс уҥуор сыыйа баар буолбуттара маннык ааттаах дьаамнар: кыһыҥҥы айан суолугар “Бельская”, “Атыржахская”, “Чернолесская”, “Кырынастахская”, “Улахан Бомская”, “Муус Кельская”, “Усть-Сордахская”, “Сордахская”, “Крестовская”, “Ааллаах Юньская”, “Капитанская Засека”, “Крест-Юдомская, “Юрьевская”, “Кетандинская”, “Аркинская”, “Охотская”.
Сайынын айан суола ааһара: Алдан өрүстэн “Бельская”, “Атыржахская”, “Чагдалахская”, “Бомская”, “Нерская”, “Сордахская”, Крестовая”, “Ааллаах Юнская” уонна итинтэн салгыы үөһээ ааттаммыт дьаамнар киирэллэрэ.
Маны таһынан кыһыҥҥы ыйдарга ыт наартатынан эрэ сылдьар аартык Ааллаах Үүн дьаамыттан тус илин туһаайыынан Үүдэм үрэҕэр диэри, “Юдомская нагорье” ити икки үрэхтэр икки ардыларыгар баар сис хайаны туоруурга баара.
1909 сыллаахха Дьокуускай куораттан Охотскай куоракка диэри телеграф лиинийэтэ Илин Сибиир почта – телеграф Хонтуоратын салайааччы Тойон Роберт Юрьевич Зонненберг туруорсуутунан уонна быһаччы салайыытынан тардыллыбыта. Уратыта диэн, бу телеграф лиинийэтэ — Алдан өрүс уҥуоргутуттан Охотскай куоракка диэри телеграф лиинийэтэ сайыҥҥы айан суолунан барарын кини ситиспитэ.
Дьокуускай-Охуоскай айанын суолугар саҥа тэриллибит дьаамнарга саха ыалларын Дьокуускай куорат тулатынааҕы улуустар нэһилиэктэриттэн оҕолоох ыаллары олохсутуу 1803 сылтан саҕалаан түргэн тэтиминэн баран, сотору кэминэн Саха уобалаһа Приморскай кыраайы кытта быысаһар Юрьевскай станцияҕа диэри олохсуйбут сахалар ахсааннара элбээн, 1828 сыллаахха айан суола Алдан өрүһү туоруур сиригэр Кириэстээх үрүйэтин төрдүгэр “Алдан” нэһилиэгэ диэн ааттанан саҥа нэһилиэк тэриллэр.
Бу айан суолун чинчийбит геодезистэр туруорсууларынан, “Дьиэбэгэнэ” дьаамыттан ыла Төҥүттэ үрэҕэр баар “Манчаарылахская”, Чычымах алааһын аннынан Амма өрүһү туоруур “Амгинская”, Ноху үрэҕэр баар “Эльгейская” уонна Алдан өрүскэ түһэр Тандыҥы үрэх төрдүгэр баар “Бельская” дьаамнарынан Тандыҥы (Белая) үрэх үрдүгэр тэриллибит “Атырдьах” дьаамыгар диэри айан суола икки сиринэн улаханнык эргиири оҥорор диэн, Дьиэбэгэнэттэн Чычымахха диэри саҥа сиринэн — Мэлдьэгэй, Күөрүмэ үрэхтэринэн, Тараҕана алааһынан айан суола саҥалыы барар гына оҥороллор. Аны бу айан суола Амма өрүс уҥуоргутуттан Алдан өрүскэ диэри иккис эргиирэ Уолбут, Ноху, Эгээйи үрэхтэринэн, Мас Аппа сиринэн буолбакка, Чычымахтан Атырдьах дьаамыгар диэри — Мэндиги, Чэрмэкээн, Ноху уонна Нахарыкы үрэхтэринэн айаннаан, Алдан өрүһү Кириэстээх үрүйэтин төрдүнэн ааһар гына былааннаан оҥоһуллар.
Саҥа “Алдан” нэһилиэгин сугулаана (Родовое Управление) Алдан өрүс хаҥас эҥэригэр Кириэстээх үрүйэ төрдүгэр олохтонор. Ол быһыытынан “Манчаарылаахская “Элгэйская” уонна “Бельская” дьаамнар сабыланнар, саҥа – “Мельжегейская”, “Нохинская” уонна саҥа тэриллибит “Алдан” нэһилиэгин сиригэр Алдан өрүс уҥа эҥэригэр “Алданская” диэн ааттаах саҥа дьаамнар баар буолаллар.
Охуоскайдыыр айан суолун дьаамнарын көрөн үлэлэтэр туһугар, Дьокуускай уобалас бырабылыанньата олохтообут быраабылатынан үстүү сыл буола-буола, айан суолун дьаамнарын көрүүгэ диэн “торги” диэн ааттаан, билигин саҥа тутууну сыанатын чэпчэтэн тутууту ыытар курдук, тэрээһиннэри ыытара. Ол быһыытынан, бу “туорга” кыттар киһи үбэ – аһа кумааҕыга ыйылла сылдьыахтааҕа, сүөһүнэн байбыт саха киһитэ буоллаҕына, дьаамы көрүүгэ этиллибит харчы сууматын толуйар саҕа сүөһүтүн ахсаанын, улуус суруксутунан аахтаран сурукка киллэрэн, “туорга” кыттыахтааҕа. Саха киһитэ бу “туорга” кыайыылаах таҕыстаҕына, үс сыл устата бу сүһүлэрин идэһилэнэр, атылыыр бырааба быстара. Кини дьаамы көрүүгэ, туох эмэ орускуоту таһаардаҕына, “туорга” туруоруллубут сүөһүтүнэн уйунуохтааҕа. Улахан харчылаах куорат атыыһыта, кыахтаах киһитэ (мещан) “ити үлэ иһин” солуок харчыны бааҥҥа угуохтааҕа.
Аны Дьокуускай-Айаан куораттар икки ардынааҕы суолунан таһаҕас таһыытын остуоруйатын ырытыаҕын.
Дьокуускайтан Охуоскай куоракка диэри айан суолун уһуна биир тыһыынча биэрэстэ эбит буоллаҕына, Айаан коратыгар диэри айан суолун уһуна эмиэ тыһыынча биэрэстэттэн кыра ордуктаах буолар. Айан суола Дьокуускайтан Уус-Маайэа сэлиэнньэтигэр диэри Мэҥэ, Боотурускай улуустарын сиринэн ааһан, Амма өрүһү уонна Нуотара үрэҕин бара иһэн, туораан Муокуйа үрэҕинэн айаннаан тиийиллэрэ. Айан суола Амма солобудатыгар диэри баар эбит буоллаҕына, Амматтан Уус-Маайаҕа сайынын суола суоҕун кэриэтэ, ындыылаах аттар сылдьар кыараҕас ыллык суол эрэ баара.
Охуоскай муораҕа “Айан” муора пуорда тэриллэринэн, үгүс ындыылаах аттар айанныыларыгар суолу Дьокуускай уобалас бырабылыанньата тэрийиитинэн, таһаҕас таһар ыллык суолу кэҥэтэн оҥоруу үлэтэ суһаллык ыытылла охсор уонна Иркутскай, Забайкалье күбүөрүнэлэриттэн нуучча бааһынайдарын Алдан өрүс уҥуор тэриллибит саҥа дьаамнарга олохсутуу түргэн тэтиминэн ыытыллыбыта. Бу таһаҕас таһар айанын суолун кыйа, сайынын Нелькантан Дьокуускайга диэри Майда уонна Алдан өрүстэри таҥнары, Өлүөнэ өрүһү өрө оҥочонон устан кэлэр кыаллара, эбэтэр Өлүөнэ өрүһү таҥнары Алдан, Майда өрүстэри өрө Нелькаҥҥа устан тиийиэххэ сөп. Кыһынын Маайда өрүс мууһунан сыарҕалаах атынан айанныыр олус табыгастааҕа.
Таһаҕаһы таһыы сайыҥҥы ыйдарга уруккутун курдук, кураанах сиринэн ындыылаах аттарынан тастарыы оннунан хаалбыта. Манна уларыйыы киирбитэ, муус устар ыйга — Дьокуускай куораттан таһаҕастары Айааҥҥа барар суол төрдүгэр Мэҥэ улууһун нэһилиэктэригэр уонна Боотурускай улуус Эмис, Абаҕа, Бөтүн нэһилиэгин сирдэригэр саҥа сирдэргэ таһаҕастары мунньуу буолбута.
Оччолорго үөрэхтээх дьоннор аҕыйахтарынан таһаҕаһы таһыы кэмигэр, таһаҕастар тиийиэхтээх сирдэригэр тиийбэккэ, атын сирдэргэ тиийтэлиир түбэлтэлэрэ үгүһүттэн, Уобалас бырабылыанньата туруорсуутунан 1801 сыллаахха Дьокуускай куоракка уездной оскуола аһыллан, бу оскуолаҕа саха оҕолоро үөрэнэннэр, улуустар Быраабаларын аайы олохтоох суруксут дьоннор баар буолуутун түмүгэр, таһаҕас таһыытыгар үчүгэй түмүктэрдээх буолан барбыта. Онон, нэһилиэктэр аҕа уустарын чарчыыналара, нэһилиэктэр кинээстэрэ, улуустар Быраабаларын кулубалара, Быыбарынай кулубалара, уруккуларын курдук таһаҕас таһыытын салайа олорбуттара. Манна биир үчүгэйэ диэн, улахан суолталаах таһаҕаһы таһыыга сылгылар ахсааннарын элбэтэр инниттэн, нэһилиэктэр аайы улахан күөллэр уулара түһэриллэн, оттуур ходуһалар иэннэрэ кэҥээн сүөһү уонна сылгы ахсаана элбээһинигэр тиэрпитэ, саха дьонун олоҕор уйгуну аҕалбыта саарбаҕа суох.
Айан суолунан таһаҕаһы таһыыттан ураты, аны сайын аайы улуустар нэһилиэктэриттэн барыта сүүрбэччэ биригээдэ, сайыны быһа Охуоскай айанын суолун оҥоруутун эрэ буолбакка, уруккуттан баар Верхоянскайдыыр, Бүлүүлүүр айан суолларын тупсарыыга үлэлииллэрэ.
Үгүс сүөһүлээх саха баай дьоннорун сайыҥҥы титииктэрэ алта, аҕыс эҥэрдээх буолара. Итинник тутууну сахалар Сибиир тыалаах сиригэр олорон туттар тутуулара этэ. Улахан баайдар хамначчыт дьоннорун олордор, ортотугар иккилии сирэйдээх көмүлүөк оһохтоох тутуулара алта эҥэрдээҕин туһунан остуоруйаттан эрэ билэбит. Итинник тутуулары Уобалас Бырабылыанньатын сорудаҕынан, сайыҥҥы ыйдарга көлөлөөх таһаҕасчыттар айан суолларыгар сайыҥҥы ыйдарга хонон аастынар диэн “поварня” диэн ааттаан анаан туппуттарын, архыып докумуоннарыгар көрүөххэ сөп. Ити тутуулуары ыытыспыт саха дьонноро, дойдуларыгар кэлэн уруккуттан туттар алта, аҕыс кырыылаах титииктэрин аны “бабаарына титиик” диир буолбуттара.
Уунан айаннаан иһэр сырыыбытыгар төннүөҕүн
Биир дьиктиргээбиппит диэн, бу Маайда өрүһүнэн устубуппут тухары өрүс устатын тухары, хараҥаччылары төрүт көрбөтүбүт. Биһиги оҥочобутун уһуннаран иһэр Володяттан, хараҥаччылар тоҕо суохтарын ыйыппыппар. Бэйэтэ эмиэ соһуйар. Икки сыллааҕыта бу өрүһүнэн уста сырыттаҕына хараҥаччылар элбэхтэрэ эбитэ үһү. Кытыыга тахса сырыттахха, тыата талахтаах сирдэргэ чыычаахтар саҥалара иһиллэрэ. Бу өрүс хайаларын сирэйдэригэр хараҥаччылар тоҕо суох буолбуттара, биир туһунан таабырын буолла!
Сэбиэскэй былаас кэмигэр бу өрүһүнэн борохуоттар, кэлин буксирдар таһаҕастаах баржалары соһон Ньылҕаҥҥа тиэрдэллэрэ үһү. Кэнники сылларга самоходнай баржанан таһаҕаһы таһыы саҕаламмыт. Билигин баржанан Нелькаҥҥа таһаҕаһы таһыы уурайбыт.
Юдома үрэх төрдүгэр биэрэстэ кэриҥэ тиийбэккэ эрэ, “Джугджурзолото” трест “Усть-Юдома” перевалочнай базатыгар, Сэбиэскэй кэмҥэ таһаҕаһы Лена, Алдан, Маайда өрүстэринэн борохуоттар баржаларынан уһааран аҕалан мунньар сиригэр кэлэн тохтуубут. Бу сиргэ билигин метеостанция үлэһиттэрэ эрэ бааллар. Кинилэргэ төннөн иһэн туһанар бензиммитин хааллардыбыт.
Бу сиргэ, 1932-1972 с.с. Ааллаах-Үүн үрэҕин сиригэр кыһыл көмүһү хостуур “Джугджурзолото” трест “Охотскай перевоз” уонна “Эльдикан” таһаҕаһы тутар перевалочнай баазаларыттан арыый кыра, “Усть-Юдома” диэн ааттаах перевалочнай база тэриллэ сылдьыбыта.
Бу базаттан манна тэриллибит ГТК (гужетранспортная контора) салайыытынан, таһаҕасчыт нуучча дьонноро кыһынын, сыарҕалаах аттарынан Юдома уонна ити аттынааҕы кыһыл көмүһү хостуур бириискэлэргэ таһаҕаһы таһаллара. Онтон, сайыҥҥы ыйдарга улахан уйуктаах оҥочолорго таһаҕаһы тиэйэн баран, аттарынан үрэх сүүрүгүн өрө состорон айаннаан үөһээ баар бириискэлэргэ тиэрдэллэрэ. Оччолорго бу сиргэ “Усть-Юдома” диэн ааттаах перевалочнай база Г.Т.К. хонтуората, орто оскуолалаах, балыыһалаах, милиисийэ отделенийэлээх, маҕаһыынардаах, кулубтаах улахан бөһүөлэк тэриллэ сылдьыбыт. Нэһилиэнньэтэ балтараа тыһыынчаҕа тиийэ сылдьыбытын докумуоннар туоһулууллар.
Билигин кытыл үөһээ өттүгэр киэҥ ыраас сиргэ, биир улахан дьиэ эрэ ордон турар уонна туох да тутуу суох. Өрүс кытыытыгар метеостанция үлэһиттэрин биир дьиэлэрэ, бытархай тутуулара эрэ бааллар.
Салгыы устабыт. Маайда өрүспүт хоту өттүттэн Үүдэм (Юдома) үрэх таас хайа аннынан бу өрүспүтүгэр холбоһор сирин көрөн аастыбыт. Юдома үрэх уунан уста сытар сүнньүн тас өттө, үрдүк сыырын эмпэрэтиттэн тыаҕа диэри хас миэтэрэ үрдүктээх буолла, сылбах мас дьапталламмыта көстөн ааста. Ити сир аттыгар тохтообуппут буоллар, дьапталлана сытар мастар төһө үрдүктэрин, төһө ыраахха диэри итинник дьапталлана сытара эбитэ буоларын билиэ этибит.
Халлааммыт туруга тубуста. Моторист Володя кэпсээнинэн Юдома үрэх төрдүгэр, хайа үрдүгэр Сэбиэскэй былаас сылларыгар, улахан самолеттар Магадаҥҥа, Хабаровскайга көтөр туһаайыыларын ыйан биэрэр радиостанция турбут. Ол станцияны биир эписиэр салайыытынан уонтан тахса саллаат Дьокуускайтан вахтанан кэлэн үлэлииллэрэ үһү. Билигин ол станция суох үһү.
Юдома үрэх төрдүн ааһаат, тохтоон сынньана таарыйа спиннинг көмөтүнэн балыктаатыбыт эрээри, үөтэлээх балыгы туттарбатабыт. Аҕыйах майаҕас, ленок балыгы туттардылар. Куһаҕана диэн, Харысхалбыт быһаҕа кыыныттан ууга түһэн хаалбытын, ууну буккуйан көрдөөн көрдө да булбата.
Картаҕа көрдөххө “Цыпандинская станция” сирин аттыгар баар эбиппит.
Хандыкская участакка кэлии 
Вымпел көтөҕүүтэ. Хандык үрэх төрдө 
Вымпел көтөҕүүтэ. Хандык үрэх төрдө 
Вымпел көтөҕүүтэ. Хандык үрэх төрдө 
Василий моторист 
Уус-Майа улууһун главатын солбуйааччы Андрей Слепцов 
Кырдьаҕас гвардия — Баһылай Харысхал уонна Валентин Исаков. Хандык үрэх төрдө 
Байанай бэлэҕэ. Хандык үрэх төрдө
Татаринов Аким Констатинович-Хаамар Ааллаах Үүн
Виталий Власов, экспедиция кыттыылаахтарын хаартыскаҕа түһэриилэрэ, видеоларыттан скриншоттар
