Лаамы таһаҕасчыттара (Ламские грузоперевозчики, на якутском языке)

1,9K

Татаринов Аким Константинович
Учитель истории и географии, краевед-исследователь, Член Русского географического общества, олонхосут народа саха, отличник культуры Республики Саха (Якутия). Активный участник экспедиций «Пути великих свершений» Якутск – Усть Мая – Нелькан – Аян (2016) и в Таттинский, Томпонский улусы (2018)

---

В данной статья автор, известный краевед-исследователь Аким Константинович Татаринов представляет свою работу «Ламские грузоперевозчики», основанную на архивных документах и воспоминаниях современников. Грузоперевозки, описанные в статье имели место быть на территории Якутии с XVII вплоть до XX века и, как правило, осуществлялись исключительно силами местного населения. По этим жизненно важным артериям обеспечивались самые отдаленные, труднодоступные окраины севера и северо-востока Российского государства, тем самым сохраняя целостность, неприкосновенность территорий и сохраняя присутствие государственной власти на этих землях.

Ахсынньы ый 9 күнэ 2020 сыл.

Лаамы таһаҕасчыттара

Дьокуускай Уобалас Правленията Ыйыытынан Уобалас Земистибэтин Суута салайыытынан — Дьокуускай Уобалас Дьокуускай уокуругун улуустара: Бороҕон, Боотурускай, Дүпсүн, Нам, Мэҥэ, Хаҥалас уонна Байаҕантай — Быраабаларын Кулубалара, ити улуустар нэһилиэктэр кинээстэрин уонна аҕа уустарын чарчыыналара тэрийэн, таһаҕаһы таһыыга анаан хас нэһилиэк аайы тэрээһин үлэлэрин ыытан, таһаҕас таһыытыгар үгүс сылгылары, оҕустары хомуйан, элбэх эр дьоннору аттаран туруоран, Улуу  Арассыыйа судаарыстыбатыгар улахан суолталаах таһаҕастары, Охотскай, Айан муора портарыгар уонна Дьокуускай уобалас ыраах сытар сирдэригэр: Верхоянскайга, Зашиверскайга, Орто —  уонна Үөһээ Халымаларга, Үт остуруогар, Ньылхаҥҥа  таһаҕаһы тастарыыга, сүҥкэн суолтаны ылбытын умнуо суохтаахпыт.

Киириитэ

Улуу Арассыыйа Ыраахтааҕытын Уордаах Уйбаан Ыйыытынан, 1580-нус сыллартан саҕалаан, нуучча хаһаахтарын этэрээттэрэ, Урал сис хайатын илин өттүгэр баар Сибиир омуктарын сирдэрин,  Арассыыйа судаарыстыбатыгар холбооһуннара саҕаланар.

1630 – тан ыла, Өлүөнэ, Өлүөхүмэ, Бүлүү, Алдан, Амма өрүстэр хочолоругар, үгүс ахсааннаах  алаастарыгар; Суола, Тумара, Баайаҕа, Таатта, Танда, үрэхтэр алардарынан, алаастарынан  түөлбэлээн олорор сүөһүнү, сылгыны иитэн олорор сахалартан уонна ити Алдан, Индигир, Өлөөн, Анаабыр, Халыма өрүстэр сирдэринэн булдунан аһаан, иитиллэн олорор эбээннэртэн, эбэҥкилэртэн, дьүкээгирдэртэн дьаһааҕы хомуйуулара саҕаланар.

Дьокуускай остуруогар тирэҕирэн, хаһаахтар этэрээттэрэ, Дьокуускайтан арҕаа, хоту, илин уонна соҕуруу туһаайыыларынан, саҥа сирдэри Арассыыйа судаарыстыбатыгар холбооһуннара саа – сэп күүһүнэн саҕаламмыта. Хаһаахтар этэрээттэрэ ыраах саҥа сирдэргэ Дьокуускайтан илин уонна соҕуруу туһаайыынан айанныылларыгар таһаҕастарын ындыылаах аттарга тиэнэн, ити сылгылары көрөр саха дьоно көмөлөһөөччүлээх айанныыллара. Алдан өрүс уҥуоргутуттан, онтон да атын сирдэргэ сайыҥҥы, кыһыҥҥы кэмҥнэргэ айанныылларыгар, олохтоох тоҥустар аҕа уустарын бастаахтарын кытта кэпсэтэн, таба көлөлөөх айанныырга күһэллэллэрэ.  

Ол курдук, Муустаах акыйаан эҥэригэр — Дьааҥы, Индигир, Халыма, Алаһыай өрүстэр; Чуумпу акыйаан эҥэригэр баар Камчатка тумул арыыта уонна Лаамы байҕалын эҥэр баар олохтоох омуктартан хаһаахтар дьаһааҕы хомуйуулара саҕаланар.

Саҥа сэриилээн ылбыт сирдэригэр дьаһааҕы хомуйууга табыгастаах сирдэргэ остуруоктары туталлара уонна бу остуруоктарга кыра этэрээттэри хааллараллара.  Ити остуруоктарга олохсуйа хаалбыт хаһаахтар, дьаһааҕы хомуйарга анаан, олохтоох омуктартан, аҕа уустарын аймахтарыттан дьону толук ылан, аттыларыгар хаайан олордоллоро. Толук оннугар анаан ылбыт олохтоохтор истэригэр үгүс дьахталлар баалларын, хаһаахтар ойох ылан, бу сирдэргэ олохсуйуулара саҕаланар. Дьаһааҕы хомуйуу киэҥ далааһыннанан, остуруоктарга сурук үлэтин толорооччулар баар буолан бараллар. Айанныырга табыгастаах сиргэ тутуллубут остуруоктарга хаһаахтар ахсааннара элбээн, үгүс тутуулар баар буолаллар. Арассыыйа төрүт сириттэн, Дьокуускайга уонна да атын улахан остуруоктарга, сулууспаларыгар буруйу оҥорбут дуоһунастаах, чыыннаах дьоннору, байыаннай сололоохтору, боростуой байыаннайдары уонна буруйдаах бааһынайдары Арассыыйа сириттэн, Сибиир, ол иһигэр Саха сиригэр көскө ыытыылара саҕаланар, ол иһигэр Амма солободудата эмиэ киирсэрэ. Сотору кэминэн куорат ыстаатыһын ылбыт остуроктар: Бүлүү, Жиганскай, Верхоянскай, Зашиверскай, Халыма остуорктарга  хаһаахтар уонна олохтоохтор ахсааннара элбиир.

Лаамы байҕалын эҥэригэр — Охуоскай, Гижиги, Ола; Маайда үрэҕэр – Ньылҕаҥҥа; Үт үрэҕэр -Үт; Камчатка тумул арыытыгар — Большеречек, Петроваловскай уонна да атын остуруоктар баар буолаллар.  

Бу остуруоктарга олохсуйбут хаһаахтар этээрээттэрин уонна олохтоохторун, остуруоктары салайааччыларын аһынан, таҕаһынан, туттар уонна сэрии сэбинэн хааччыйыыны Дьокуускай Бойобуодатын кэнсэлээрийэтэ толорор буолбута

Бу ыраах сирдэргэ, уу суолунан Иркутскайтан кэлбит таһаҕаһы тиэрдии —  нөҥүө сылыгар, сайыҥҥы эрэ кэмҥэ эрэ, уу суолунан (өрүстэринэн, үрэхтэринэн) уонна сиринэн айаннаан тиэрдэллэрэ. Саха сиригэр баар ыраах остуруоктарга уонна Лаамы Байҕалыгар баар Охуоскай остуруогар, хас да сиринэн айаннаан таһаҕаһы тиэрдэллэрэ. Ол сиргэ тиэрдэр таһаҕастарын Дьокуускайга улахан аалларга тиэнэн, Алдан өрүс төрдүгэр диэри Өлүөнэнэн таҥнары устан тиийэллэрэ уонна эрдэ оҥоһуллубут кэпсэтии быһыытынан, Алдан өрүс төрдүн диэки олохтоох нэһилиэктэртэн хомуллубут аттарынан, оҕустарынан Алдан өрүһүн сүүрүгүн өрө, улахан таһаҕастаах ааллары – харбаастары состорон айанныыллара. Сорох таһаҕасчыттар итинник айаннаан, Тыра үрэх төрдүгэр тиийэн, бу таһаҕастаах аалларын, бу үрэҕи сүүрүгүн өрө состорон Сэттэ Дабаан сис хайатын тэллэҕэр тиийэн, аалтан таһаҕастарын сүөкээн, аалы соһон кэлбит көлөлөрүгэр ындан уонна олохтоох тоҥустары кытта кэпсэтэн, табаларга ындан салгыы айаннаан Ааллаах Үүн үрэҕин баһынан туораан, Ааллаах – Үүн уонна Үүдэм (Юдома) хайалаах сирин туораан, аны Үүдэм үрэх баһынан, бу үрэҕи туораан, үрдүк Дьугдьур сис хайатын туораан, Уураах (Урак) үрэх баһыгар тиийэн, болуот оҥостон, таһаҕастарын Охуотскай остуруокка тиэрдэллэрэ.

Лаамы Байҕалын (Охуоскай муора эрдэ итинник ааттанара) олохтоох эбэҥки дьонноруттан истэн, эрдээтээҕи нуучча хаһаахтара “Лаамы байҕала” диэн ааттаан каартаҕа кииллэрбиттэрэ, Дьокуускай куорат “Национальнай Архыыбыгар” баар. Кэлин Лаамы байҕалын уонна Камчатка тумул арыы кытыыларынан нуучча хаһаахтара улахан аалларынан устуулара саҕаланар уонна ити кэминээҕи геодезистэр быһаарыыларынан “Охотское море” диэн ааттаммыта.

Сорох таһаҕасчыттар, Алдан өрүс устун таһаҕастарын көлөнөн состорон, Тыры үрэх төрдүн ааһан, таһаҕастарын Судьу (Сугжу) үрэҕинэн өрө состорон таһаарбыт түбэлтэлэрэ баара. Сотору кэминэн ити сиринэн айанныыр сыыһата биллэн, ити үрэҕинэн айаннааһыны  тута тохтоппуттара.

Атын айанньыттар, таһаҕастарын Тыра, Судьу үрэхтэр төрдүлэрин ааһан, Ааллаах Үүн (Аллах —  Юнь) үрэх төрдүгэр тиийэн, аны бу үрэҕи таһаҕастаах аалларын көлөнөн өрө состорон тахсар үгүс түбэлтэлэрэ тахсыбыта. Бу үрэх уутунан туһанан, таһаҕаһы таһан айаннааһын сыыһата биллэн, эмиэ тохтотуллубута.

Кэнники, 1736 сыллаахха диэри, Өлүөнэ өрүһү таҥнары, Алдан өрүһүнэн таһаҕастаах аалларын көлөнөн өрө состорон, ити Тыры, Судьу уонна Ааллаах Үүн үрэхтэр төрдүлэрин ааһан, Маайда (Мая) үрэх төрдүгэр айаннаан тиийэн, бу үрэҕи таһаҕастаах аалларын көлөнөн өрө состорон, Үүдэм (Юдома) үрэх төрдүгэр тиийэн, аны аалларын көлөнөн, бу Үүдэм үрэҕинэн өрө состорон айанныыллара уонна, Дьугдьур сис хайатын тэллэҕэр тиийэн, Уураах (Урак) үрэх баһын туһаайыытыгар тохтоон, таһаҕастарын ити сиргэ диэри, ордон тиийбит көлөлөрүгэр ындан, сорох таһаҕастарын эт санныларынан сүгэн уонна олохтоох тоҥустар аҕа уустарын кытта эрдэ кэпсэтии быһыытынан таба ындыытынан, таһаҕастарын Дьугдьур хайатын уҥуордаан, Урак үрэх баһыгар аҕалан баран, болуотунан аллараа уһааран тиэрдэллэрэ.

Ити үрэхтэр бастарыгар хаалбыт ааллары Дьокуускайга төннөрө сатыыллара. Ол гынан баран, ааллар көрүүтэ суох хаалар түбэлтэлэрэ үгүс эбит.

Ньылхан уонна Үт (Уда) остуруоктарыгар таһаҕастары тиэйэн тиэрдии 

1. Дьокуускайга таһаҕастары аалларга тиэйэн баран, Аллан өрүс төрдүгэр устан тиийэн баран, бу өрүс сүүрүгүн өрө аалларан ат, оҕус көлөлөрүнэн  состорон Маайда үрэх төрдүгэр тиэрдэн баран, бу үрэҕи эмиэ көлөнөн өрө состорон Ньылҕан остуруогар тиэрдэллэрэ.
2.   Үт остуруогар тиийэр таһаҕаһы сайыҥҥы кэмҥэ Дьокуускайтан аалынан Өлүөнэни туоратан, ат ындыытыгар тиэйэн, Дьаарбан кытылыттан, Амма солободатынан Амма өрүһү туораан, Уус-Майда остурогар барар суолунан барбакка, атын ыллык суолунан, аара Алдан өрүһү туораан Үт остуруогар тиэрдэллэрэ. Сорох кыһын, Амма солободуттан таба сыарҕатыгар таһаҕаһы тиэйэн Үккэ таһаллара.

Өлүөнэ өрүс уҥа эҥэригэр Нам улууһун сиригэр 1632 сыллаахха тутуллубут бастакы остуруок (Ленскэй диэн ааттааҕа) сирин өрүс сааскы уута ылар буолан, билиҥҥи Дьаҥхаады нэһилиэгин сиригэр, эмиэ Өлүөнэ өрүс уҥа эҥэригэр Суола үрэх төрдүттэн чугас, өрүс хочотугар  1645 сыллаахха иккис остуруок тутуллубута. Бу остуруок сирин кэлин “Дьаарбан” (Ярмонка) кытыла диэн ааттаммыта. Бу сиргэ остуруок эмиэ уонча эрэ сыл турбута. Бу сири эмиэ, өрүс халаанын уута  ылар буолан, остуруок үһүс сиригэр, Өлүөнэ өрүс хаҥас эҥэригэр Өйүк диэн ааттаах Туймаада хочотун сиригэр тутуллубута. Бу да сиргэ үһүс остуруок уһуннук турбатаҕа. Бу үһүс остуруок тутуллубут сирин уларытан, бу сиртэн түөрт сүүс миэтэрэ арҕаа диэки тэйитэн, төрдүс сиригэр, билиҥҥи “Дружба” болуссат аттыгар саҥаттан остуруок тутуллубута. Үгүс кыра тутуулары, дьиэлэри көһөрөн, саҥа остуруок иһигэр туталларын көҥүллээбиттэрэ.

Кэнники сылларга, Дьаарбан диэн ааттаммыт сиртэн Ньылҕаҥҥа тиэрдиллэр таһаҕаһы ат ындыытыгар тиэнэн, Амма солободудатынан, өрүһү туораан, Нуотара, Куокуйа үрэхтэринэн айаннаан, Уус – Маайа остуруогар тиэрдэн баран, таһаҕастарын улахан аалларга тиэнэн, өрүһү туораан, Маайда үрэҕин өрө ааллары көлөнөн состорон, таһаҕаһы Ньылхаҥҥа тиэрдэр буолбут кэмнэрэ баара. Ол инниттэн, Петро-Павловскай остуруогар улахан ааллары оҥорор мастарыскыай (верфь) тэриллибитэ.

Бу таһаҕаһы таһыыга нэһилиэктэртэн аттары, оҕустары дьаһаах диэн ааттаан босхо хомуйаллара, сүөһүнү, сылгыны иитэн, онтон аһаан олорор олохтоохторго улахан охсуулаах буолбута. Таһаҕаска сылдьыбыт ат ыалларга төннүбэтин кэриэтэ эбит. Итинтэн сылтаан, дьаһааҕы төлөөмөөрү аҕа уустара олорор сирдэриттэн ыаллар — кыра, улахан бөлөхтөрө күргүөмүнэн, түөлбэлээн олорор сирдэриттэн, хоту: — Бүлүү, Дьааҥы; илин — — Индигир, Халыма, Үөһээ Халыма; соҕуруу — Лаамы байҕалыгар, Үт сиригэр тиийэ күрээһиннэрэ саҕаламмыта. Сахалар итинник, олорор сирдэриттэн күрээһиннэрин Саха сирин Бойобуодатын туруорсуутунан, Ыраахтааҕы Анал Ыйааҕынан Иккис Камчатскай экспэдииссийэтин тэрийии кэмигэр тохтотору ситиспиттэрэ. Онон, 1731 сылтан ыла, саха дьонноро олорор нэһилиэктэриттэн атын нэһилиэккэ, атын улуус сиригэр көҥүл көһүүлэрэ бобуллубута.

1719 сыллаахха Охотскай (Оччотооҕу картаҕа “Ламское море”) Чуумпу акыйааҥҥа тахсыыга баар Курильскай арыылары чинчиттэрэ Морской академияны бүтэрбит геодезист үөрэхтээх И. Евреинов уонна Ф. Лукин салайааччылаах экспэдиисийэ Камчатка тумул арыыны уонна уон алта Курильскай арыыларын сиһилии каарталарын оҥорбуттара. Кинилэр туруорсууларынан Лаамы байҕала картаҕа “Охотское море” диэн аатынан бэлиэтэнэр буолбута.

Иоганн Лейбниц диэн ааттаах үөрэхтээх немец сүбэтинэн Ыраахтааҕы Петр 1, Азия (Арассыыйа) Амириканы кытта уунан силбэһиитэ баар дуу, суох дуу? Баар буоллаҕына, ханан ол силбэһии ханан баарый? диэн соруктаах кистэлэҥ экспэдииссийэни тэрийэр туһунан этии киллэрэр.

Ахсынньы 23 күнүгэр 1724 сыллаахха Ыраахтааҕы Петр Первэй “Сибирскэй экспэдииссийэ” диэн ааттаан, Азия Американы кытта силбэһиитин быһаартарар кистэлэҥ экспэдииссийэни тэрийтэрэргэ диэн Ыйаах таһаарар. Сотору Кэминэн Петр Первэй өлөн хаалар. Кини ойоҕо Екатерина Первая бу экспэдииссийэни толору тэриттэрэн, Витус Беринг салайааччылаах ыраах айаҥҥа ыытар. Бу экспэдииссийэ биир салайааччыта капитан Шпанберг салайыытынан, Охотскай острог аттыгар тутуллубут “Фортуна” диэн хараабылынан бэс ыйын 30 күнүгэр 1727 сыллаахха Камчаткаҕа Болшерецкэйгэ устан тиийэр уонна төттөрү кэлэр. Ити сыл балаҕан ыйыгар командор В. Беринг буоланнар аны төттөрү Большерецкэйгэ устан тиийэллэр. 1828 сыллаахха “Святой Гаврил” хараабылынан Курильскай арыынан, Чукотка аттынан устууну тэрийэллэр. 1829 сыллаахха Азия Американы кытта силбэһиитэ ханан баарын быһаара устуунуу саҕалыыллар. В. Беринг экспэдииссийэтэ балаҕан ыйыгар, олус туманнаах кэмҥэ Чукотка уонна Америка уунан силбэһиитин устан ааһаллар уонна эмиэ туман быыһынан бу силбэһиинэн төттөрү устан төннөр. Онон кинилэр Азия Американы кытта силбэһии ханан баарын быһаарбакка, сорудахтарын ситэ толорбокко, Охотскай остуруокка төннөн кэлэллэр. Аҕыйах ыйынан В. Беринг Санкт – Петербурга тиийэн уонна тохсунньу ыйыгар 1730 сыллаахха Ыраахтааҕа Анна Ионновна Бырабыыталыстыбатын иннигэр, 1729 сыллаахха экспэдииссийэ үлэтин түмүгүн оччуоттуур. Сенат уонна Наука Академиялара экспэдииссийэ үлэтин оччуотун истэн баран, В. Беринг экспэдииссийэтигэр туруоруллубут сорудаҕын толорботоҕунан, ол аата  Азия Американы кытта ханан силбэһэрин быһаарбатаҕынан, өссө киэҥ сорудахтаах экспэдииссийэни тэрийэргэ, диэн Сенат Быһаарыныы ылынар. Ол быһыытынын: Арассыыйа хоту эҥэрин — Хотугу муустаах байҕал кытыыларын; Арассыыйа илин эҥэрин — Чуумпу акыйаан эҥэрдэрин уонна Азия Американы кытта силбэһиитин булгуччу быһаарыахтаах, диэн ааттаан, “Иккис кистэлэҥ экспэдииссийэни тэрийэргэ”, диэн Быһаарыныы ылынар. Бу кистэлэҥинэн тэриллибит экспэдииссийэҕэ биэс этэрээт сыһыарыллыбыта. Кэнники бу экспэдииссийэ үлэтэ историяҕа, “2-ис Камчатскай экспэдииссийэ” диэн ааттанан киирбитэ. Экспэдииссийэ начальнигынан эмиэ командор В. Беринг анаммыта.

1832 сыллаахха “Иккис Камчатскай экспэдииссийэни” тэрийии саҕаланыыта

В. Беринг Сенат Уурааҕын истэн баран: “Саҥа тэриллэр экспэдииссийэ үлэтэ ситиһиилээх буоларын туһугар, Сибиир өттүгэр баар Хоту акыйаан уонна Сибииртэн илин баар Чуумпу акыйаан илин эҥэрдэрин чинчийэр үс экспэдииссийэлэр кииннэрэ Дьокуускай куорат буоллун;  Чуумпу акыйааҥҥа ыытыллыахтаах экспэдииссийэ үлэтин чэпчэтэр туһугар, Дьокуускайтан Охотскай муораҕа тиийэр  суолу быһаарыахха. Бу айан суола кыһыннары, сайыннары таһаҕаһы уонна дьоннору таһыыга туһалаах буоларын туһугар, бу суол устатын тухары дьаамнары (станциялары) тэрийиэххэ. Охуоскай острог аттыгар оҥоһуллар икки муора хараабыллар тимир тээбириннэрин оҥорор, тимири уһаарар собуоту Дьокуускай куорат аттыгар оҥоруохха”, — диэн этиини киллэрбитигэр, Дьокуускайтан Охуоскай муораҕа тиийэр айан суола ханан барыахтааҕа быһаарыллан, 1731 сыллаахха, Дьокуускай куорат уонна Охуоскай остуруогар диэри кыһыннары – сайыннары айанныыр суолу тэрийии Бырабыытылыстыба Урааҕа тахсар. Ити Уурааҕы сэргэ, Охуоскай остуруогун уларытан Охуоскай муора порда “Охотскъ” тэриллэр.    

Саха ыаллара олорор сирдэригэр, Дьокуускайтан Алдан өрүскэ диэри ыстаансыйалар (станция) — Дьаарбан “Ярмонская), Тылбыйахтаах “Тылбыяхтахская”, Төҥүлү “Тюнгюлюнская”, Чаачыгый “Чачигийская”, Буоратай “Портовская” (Дьокуускай Уодалас бырабылыанньатын сулууспалааҕын аатынан), Чурапчы “Чурапчинская”, Арыылаах “Арылахская”, Дьиэбэгэнэ “Лебегинская”, оччотооҕу айан суола Дьиэбэгэнэ үрэҕиттэн салгыы, Төҥүттэ үрэҕинэн баран бу үрэххэ Манчаарылаах күөлүгэр “Манчарылахская” дьаам олохтонор, айан суола Төҥүттэ үрэх аллараа өттүгэр тиийэн, бу үрэхтэн туораан Төҥүттэ диэн ааттаах күөл арҕаа эҥэринэн, Тараҕай күөлүнэн, Мойуона алааһынан айаннаан Амма хочотугар Маралаахха киирэн, тыа аннынан ааһан, Мэҥкээйи күөлүн уҥуор Амма өрүс оломун үрдүгэр, арыы тыа саҕатыгар “Амгинская” дьаам (станция) олохтонор. Өрүһү ити сиринэн сайын оломунан туораан, өрүс уҥуор Дьаам (Дьабарахы) хайатын аннынан ааһан, Уолбут үрэҕинэн өрө айаннаан, Чүөпчүгү үрэҕинэн Ноху үрэҕэр киирэн, Элгээйи үрэҕин төрдүгэр “Эльгейская” станция, онтон салгыы Алдан өрүс сиригэр Чаппандаҕа тиийэн, Алдан өрүһү туораан, Мас Аппа тоҕойугар “Бельская”,   онтон салгыы Ааллаах Үүн үрэҕэр “Ааллаах — Юнская”, Үүдэм үрэҕэр (Юдома), “Юдома – Крестовская” диэн ааттаах дьаамнар тэриллэннэр,  1732 сыллаахтан ыла, саҥа айан суолунан, 2 -ис Камчатскай экспэдииссийэ араас таһаҕаһын, мотуруостары уонна ол иһигэр икки хараабылы тутарга аналлаах тимир оҥоһуктары, тээбириннэри “Тамма” тимири уһаарар собуотуттан, таһыы саҕаланар.

Бу 1732 сылтан ыла, Уобалас Правленията быһаарыытынан, Земистибэ Суута оҥорбут графигынан (Расписание), сайыҥҥы эрэ кэмҥэ бу суолунан (тракт) Дьокуускайтан Охотскай муораҕа саҥа олохтоммут Охотскай муора пордугар уонна Саха сирин ыраах баар сирдэригэр Дьааҥыга, Анаабырга, Абыйга, Халымаҕа диэри, сайыҥҥы эрэ кэмҥэ,  ат ындыытынан эрэ, таһаҕаһы таһыы олохтонор.

Таһаҕаһы ыраах сирдэргэ сылгынан таһаҕаһы таһыы суолтата улаатан, таһаҕаһы тастарыыга анаан нэһилиэктэргэ дьон, сылгы, сүөһү ахсаанын, оттонор сири  аҕыы — Дьокууйскай бойобуодатын кэнсэлээрийэтин быһаарыытынан, сыл аайы ааҕыллан барар. Ол инниттэн, аҕа ууһун баһылыктара, кэлин чарчыыналар “старшина”, ол аата  аҕа ууһун баһылыктара, нэһилиэги салайар кинээстэр ;староста),  сыл аайы улуус Кулубаларыгар “Голова” оччуоттууллара ирдэнэрэ. Сыл саҕаланыытыгар аны улуус Кулубалара Уобалас Начаальныгар улуустарын туһунан оччуот оҥоро суруксуттарынаан, кинээстэринээн киирэллэрэ. Кулуба улууһугар төһө киһи, сүөһү, сылгы баарын, оттонор сири иэнин, төһө от оттонорун, ол иһигэр, дьоннор туох ыарыыттан, оһолтон өлүүлэрин оччуоттууру ирдииллэрэ. Нэһилиэк иһигэр дьон хоргуйуутун таһаарбыт кинээс, Кулуба  улахан миэрэҕэ тардыллара уонна наҕараадаттан матара.

Бу сыллартан ыла, сылгы ахсаанын элбэтэр инниттэн, оттуу сылдьар ходуһалары кэҥэтии үлэтэ күүскэ саҕаланан барар. 1800 сыллартан саҕалаан, аны күөллэр ууларын түһэрэн, ходуһа сирин таһаарыы саҕаланар. Дьону хомуйан, күөл уутун түһэриини салайан ыыппыт киһини, 40 сыл устата сир нолуогуттан босхолууллара. Судаарыстыба таһаҕаһын тастарыыга үгүс сылгыны, сүөһүнү сиэртибэ биэрбит киһини наҕараадалааһын саҕаланар.

Нэһилиэктэртэн уонна улуустартан таһаҕаһы тастарыыга Эппиэттээх дьоннор сыһыарыллар буолуоҕуттан, бу нэһилиэктэр Эппиэттээх дьонноро нуучча үөрэҕин баһылыыллара наада буолбутугар, уезд оскуолата диэн ааттаан, саха оҕолорун Дьокуускай куоракка үөрэтии 1810 сылтан саҕаланар.

Таһаҕаһы таһыы кэмигэр, таһаҕас таһар үгүс сылгы, ону таһынан Охуоскай муора кытыытыгар олохсуйбут сэлиэнньэлэргэ уонна Русско – Американмкай хампаанньа наадатыгар Аляскаҕа ыраах үүрэн илдьэ баран иһэр сылгы үөррдэрэ,  сүөһүлэр ыарыыттан өлүүлэрин ахсааннара олус элбээн, Дьокуускайга ветеринар үөрэҕэр үөрэтиигэ анаан, ол гынан баран хайаан да, нуучалыы саҥарар, ааҕар, суруйар кыахтаах эмиэ саха оҕолорун үөрэтии саҕаламмыта. Бу кэмтэн уоспа ыарыыны утары быһыыга (прививка) саха ыччаттарын үөрэппиттэрэ, саха дьоно европалыы эмтээһиннэрэ саҕаланыытыгар улахан олук буолбута.  1736 сылтан ыла, Боотурускай, Байаҕантай, Бороҕон, Дүпсүн, Мэҥэ, Нам, Хаҥалас уонна Бүлүү сириттэн   сылгылары хомуйан, таһаҕаһы сиринэн таһыы саҕаланар уонна  1774 сылтан ыла таһаҕаһы таһыыга судаарыыстыба харчынан төлөөһүнэ олохтонон, таһаҕаһы таһыыга Сибиир атыыһыттара кыттыыны ылыылара саҕаланар уонна Охуоскай пордугар таһаҕаһы уунан таһыы тохтоон, таһаҕаһы ындыылаах аттарынан таһыы булгуччулаахтык олохтонор. 

Ол гынан баран, 1782 сылтан ыла, Сибиир атыыһыттара таһаҕаһы таһыылара кыччыыр. Ол биричиинэтэ: таһаҕаһы тастарыыга атыыһыттар олус улахан сыананы туруорсаллара; ыраах сирдэргэ таһаҕаһы тиэрдииттэн батынан, атыыһыттар чэпчэки айаннаах сирдэргэ таһаҕаһы тиэрдэргэ кэпсэтиини ыыта сатыыллара; ыарахан айаннаах сирдэргэ таһаҕас таһыллыбат куттала үөскүү сылдьыбытыттан ыла, Дьокуускай Уобалас Бырабылыанньатын туруорсуутунан, Ыраахтааҕы Ыйааҕынан, таһаҕаһы таһыыны нуучча атыыһыттарынан тастарыыны тохтотон, 1783 сылтан саҕалаан, Дьоккускай Уобалас Правлениятын быһаарыытынан, таһаҕаһы таһыыга букатыннаахтык улуустар Быраабаларын Кулубаларынан салайтаран, таһаҕаһы таһыы, сахаларга сүктэриллэр. Мантан ыла, улуустар Кулубалара, нэһилиэктэр кинээстэр (староста, аҕа ууһун чарчыыналара (старшины) уонна үгүс сүөһүлээх, сылгылаах саха баай олохтоох дьонноро таһаҕаһы таһыыга салайан  үлэлээһиннэрэ  саҕаланар.

1736 сылтан саҕалаан, Дьокуускай куорат аттынааҕа Боотурускай, Бороҕон, Дүпсүн, Нам, Мэҥэ, Хаҥалас уонна Байаҕантай улуустарыттан, ону таһынан Бүлүү сириттэн таһаҕаһы тастарыыга анаан сылгылары хомуйуу, нэһилиэк дьоннорун ахсааныттан көрөн, сылгылары хомуйуу саҕаланара. Иркутскай куораттан Өлүөнэ өрүһүнэн, үгүс таһаҕас кэлбит сылын, нөҥүө сааһыгар  нэһилиэк киһитин ахсааныттан —   үс, түөрт киһититтэн (дууһаттан) биир аты ылаллара. Орто, эбэтэр аҕыйах таһаҕас кэлбит сылын, эмиэ  нөҥүө сааһыгар — сэттэ, аҕыс, тоҕус киһиттэн биир ат хомуллара.

Охуоскай айанын суола аһыллыаҕыттан уобалас ыраах баар сирдэригэр: Верхоянскайга, Зашиверскайга, Халыма уокуругар, Ньылҕаҥҥа таһаҕаһы таһыы, эмиэ чопчу Расписаниета быһыытынан саҕаланар.

Сайыҥҥы кэмҥэ Охотскай пордугар, Верхоянскайга, Ныльхаҥҥа, Үккэ диэри саха ындыыһыттара таһаҕас таһар эбит буоллахтарына, Верхоянскайтан Зашиверскайга, Орто Халымаҕа таһаҕаһы таһыыга аҕыйаҕа суох саха, ол иһигэр тоҥустар, дьүкээгирдэр кыттар буолбуттара. Кинилэр таһаҕаһы табанан таһаллара. Атын  да айан суолларыгар тоҥустар таһаҕаһы таһыыга кыттыыны ылар буолбуттара.

Охотскай, Айан пордугар уонна уобалас ыраах сирдэригэр таһаҕаһы таһыыны Дьокуускай Уобалас Правления олохтообут Быһаарыыта

1.  Бу ыраах сирдэргэ туох таһаҕаһы таһылларай ?

Бастатан туран киһи сиир бурдугун (мээккэлэммит бурбук) таһынан араас астары, араас эмтэри уонна убаҕас таһаҕастан; кыһыл арыгыны, испиири, уксууһу, муора хараабылларыгар наадалаах таһаҕастар киирэллэрэ.

2.  Таһаҕасчыттар  таһаҕастары ханна тиэрдэллэрэй?

 Дьокуускайга уу суолунан, ол аата Иркутскайтан  сайынын тэлиэгэнэн, кыһынын сыарҕанан Өлүөнэ өрүс баһыгар Качук сэлиэнньэтигэр тиэйэн аҕалан, мунньуллубут таһаҕаһы, өрүс мууһа барарын кытта, таһаҕастары улахан аалларга (паузки) тиэйэн, өрүһүнэн уһааран аҕалан,  Дьокуускайга “Күөх хонуу” бириистэнигэр сүөкүүллэрэ. Манна кэлбит таһаҕаһы наардаан баран, нөҥүө сыл сааһыгар ындыыга тиэйэн Охотскай, Айан муора портарыгар, ону таһынан Верхоянскайга, Зашиверскайга, Орто  уонна Үөһээ Халымаларга, Ньылҕаҥҥа, Үккэ (Уда) уонна да араас сирдэргэ тиэрдэллэрэ. Эрдэ этиллибитин курдук, Верхоянскайтан салгыы, таһаҕаһы онно олохтоох сахалар аттарынан салгыы Зашиверскайга, Халымаҕа таһаллара. Онтон салгыы олохтоох тоҥустар, дьүкээгирдэр табанан таһаллара.

Онтон Ныльхаҥҥа уонна Охуоскай айанын суолугар таһаҕасчыттар аттара дэҥнэнэн, ыран, эбэтэр сылгы дьаҥыттан үгүс көлө өлөр буолан, ол өлбүт көлөлөр  таһаҕастарын Алдан (Охотскай перевоз), Улуннаах, Ааллаах Үүн, Үүдэм уонна Үүдэм Кириэстээҕэр, онно баар вахтердарга (казакам) суруктаһан баран туттараллара. Охуоскай пордуттан чугас сиргэ хаалбыт таһаҕастары, таһаҕасчыттар төннөн кэлэн, тиэнэн Охуоскай пордугар илдьэн туттараллара. Охотскай пордуттан ыраах сирдэргэ Юдома, Аанчакаан, Аллаах Үүн, Хара Тиит (Чернолесская) үрэхтэр туорааһыннарыгар хаалларбыт таһаҕастарын,   нэһилиэктэр  таһаҕасчыттара, нөҥүө сылыгар бу таһаҕастары таһарга анаан, эбии атттары илдьэн, ааһан иһэн тиэнэн бараллара.

Ол иһин, хантараахха сурулларынан, таһаҕас таһыытыгар үөрүйэх, чэгиэн эттээх – сииннээх аты илдьэ бараллара.

3. Таһаҕасчыттар ханнык кэмҥэ айаҥҥа туруналларай?

Ыраах сирдэргэ, ол иһигэр Охуоскай пордугар Дьокуускайтан ыраах сирдэргэ таһаҕаһы таһыы, күргүөмүнэн сылга иккитэ тэриллэрэ. Күргүөмүнэн таһаҕаһы таһыы бастакыта “ПЛАСТОВЫМЪ ПУТЕМЪ” диэн ааттаан, саас муус устар ый саҕаланыыта улуустарга таһаҕаһы мунньар сирдэриттэн саҕаланара. Иккиһэ, “ЯРМОЧНЫМЪ ПУТЕМЪ” диэн ааттаан сайын бэс ыйа саҕаланыыта, Дьокуускайтан өрүс уҥуор “Дьаарбан”  дьаамыттан (билиҥҥи “Дьаҥхаады нэһилиэгин Төхтүр сэлиэнньэтин атта) саҕаланара.

 Бастакы түһүмэҕинэн таһаҕаһы тастарыы судаарыстыбаҕа барыстаах этэ. Тоҕо диэтэххэ, сааскы айан (пластовымъ путемъ) суолунан таһаҕаһы таһыы кэмигэр, халлаан саҥа сылыйан эрэр буолан айан суолугар  бадараана, обоччото соччо ирэ илигэ, үөн – көйүүр ситэ тура илигинэн, айан суола чэпчэки этэ.

Онтон сайыҥҥы (ярмонскимъ путемъ) айан кэмигэр, халлаан ситэ сылыйан — наһаа бадарааннанара, сылгылар бадарааҥҥа батыллан эрэйдэнэллэрэ, өлөллөрө, үрэхтэри туоруурга үксүгэр улахан ардахтар кэннилэриттэн — ууга  тумнасталлара, сайынын күлүмэннэр, бүгүйэхтэр сордооннор көлөнү ырыараллара, аны аара эһэлэр түүнүн мэччийэ сылдьар сылгылары аймыыллара, ону таһынан — сайынын сылгы дьаҥа өрө турара. Төһө да сайыҥҥы таһаҕас таһыытыгар таһаҕасчыттарга төлөнүү харчыта элбэҕин үрдүнэн, бу олус ыарахан айан этэ.

Аны саас эрдэ айанныыр сылгыга биэс аҥаар буут ыйааһыннаах таһаҕас ындыыга ууруллара (88 киилэ). Онтон, сайын айанныыр сылгы ындыытыгар биэс буут ыйааһыннаах таһаҕас (80 киилэ), сороҕор онтон кыра ууруллара.

Таһаҕаһы айаҥҥа бэлэмнээһин

Иркутскайтан уу суолунан кэлтит  киһи сиир бурдугун улахан кууллартан бэрэмэдэйдэргэ сүөкээн кутуу сэтинньи ыйга саҕалаан баран, кулун тутар ый бүтүүтэ бүтүөхтээҕэ. Билэрбит курдук, ындыы бэрэмэдэйэ икки тирии мөһөөччүктээх буолара. Ол аата, саас айаҥҥа турунар барар ындыы биир мөһөөччүгэр түөрт уон түөрт киилэ бурдук, эбэтэр куруппа киириэхтээҕэ. Сайыҥҥы ындыы бэрэмэдэйин биир мөһөөччүгэр түөрт уон киилэ бурдук кутуллара. Бурдукка анаан, ындыы бэрэмэдэйин иинчэҕэй (сыромятные сумы) тирииттэн тигэллэрэ. Онтон куруппаҕа анаан, буруоҕа ыыһаммыт тириинэн (лицовые сумы) бэрэмэдэйи нэһилиэктэргэ аҕа уустарынан түҥэтэн тиктэрэллэрэ. Бу курдук аҕа уустарыгар таһаҕас аттарыгар анаан хаҥха ыҥыырдары оҥороллоро.

Ындыыга тиэйэн таһарга бэлэм буолбут таһаҕаһы  куорат ыскылааттарыттан суруктаһан тутууга, улуустан биир киһи ананара (Бырааба Быыбарынай Кулубата, Кулуба солбуйааччыта. Бу дуоһунас улуус хас да бөлөх нэһилиэктэргэ араарыллара. Биир бөлөх нэһилиэккэ биир Быыбарынай талыллара).

Кини анааһынынан нэһилиэктэртэн эмиэ биирдии киһини аныыллара (Доверенные люди наслега).  Бу анаммыт дьоннор куоракка киирэн, таһаҕастары бэлэмниир ыскылааттарга, нэһилиэктэр таһаҕасчыттара тиэйиэхтээх бэрэмэдэйдэригэр бурдугу, куруппаны кутууну кэтээн көрүөхтээхтэрэ уонна бу бэрэмэдэйдэри таһаҕасчыттар нэһилиэктэр хаппараалларыгар (таһаҕас таһыыга биир нэһилиэк таһаҕасчыттарын биир бөлөх оҥоро сатыыллара, айан кэмигэр кинилэри салайар бэйэлэрин нэһилиэктэрин киһитин аныыллара, ол киһини хаппараал (капралъ) диэн ааттыыллара)  туттарыахтарыгар диэри  эппиэттииллэрэ. Кинилэр (Доверенные лица) биир сүрүн соруктарынан буолара, бу таһаҕастарын улуустарыгар мунньуохтаах сирдэригэр туттаран, хаппараалтан ол туһунан суругу ылан, Уобалас Сиэмистибэтин Суутугар туттарыы этэ.

Верхоянскайга, Зашиверскайга, Халымаҕа таһаҕаһы атаарыы атырдьах ыйын 25 күнүттэн Дьаарбан дьаамыттан саҕаланара. Ол гынан баран, таһаҕасчыттар эрдэ айаҥҥа туруналлара бобуллубат этэ. Ол кинилэргэ бэйэлэригэр туһалааҕа. Сааскы, сайыҥҥы уонна күһүҥҥү айаннааһын,  айаннааччылар араас сылтаҕынан  кэмигэр барбатах түбэлтэлэрэ буолара. Биир үксүн, кулун тутар ый бүтүүтэ, муус устар ый саҕаланыыта нэһилиэктэртэн кэлэн, куораттан таһаҕаһы тиэйэн таһаарбатахтарынан буолара.

4. Айаҥҥа барыахтаах таһаҕастары бэлэмнээһин.

Айаҥҥа барыахтаах таһаҕастары бэлэмнээһин боппуруоһун, Уобалас Земистибэтин Суутун үлэтэ быһаара. Бурдугу, куруппаны кутууга дьиэни сылытыыга анаан маһы булуу уонна отуннарыы, үлэһиттэри булуу, кинилэри олорор дьиэлэринэн хааччыйыы, кинилэр хамнастарын быһаарыы, бэрэмэдэйдэри бу дьоҥҥо тиксэрии. Таһаҕас бэрэмэйдэйдэрэ бэлэм буоллахтарына, кинилэргэ көстөр гына чэрэниилэнэн; туох таһаҕас төһө ыйааһыннааҕа, ханна тиийиэхтээҕэ, кимнээх илдьэллэрэ суруллуохтааҕа. Бу бэлэмнээһин үлэни кэмигэр бүтэрии улахан суолталааҕа.  Бу үлэҕэ анаан, чугас нэһилиэктэртэн дьону үлэлэтэ Земистибэ Суута ыҥырар этэ.

Ити үлэ бүтэн, иллэҥ буолбут дьоннор, нэһилиэктэригэр төннө сатаабакка куоракка хаала сатыыр  этилэр. Сорох эр дьоннор, ойохторун, оҕолорун нэһилиэктэн аҕалан, балаҕан тутта охсон, куорат араас үлэтигэр киирэн, куорат олохтоохторо буола охсоллоро. Ити кэмтэн ыла үгүс саха дьоно куоракка олохсуйуулара күргүөмүнэн саҕаламмыта.

5. Айаҥҥа барыхтаах таһаҕаһы бэлэмнээһин бэрээдэгэ.

Иркутскайтан кэлэр таһаҕастар сүнньүнэн салгыы айанныы барарга бэлэм гына мөһөөччүктэргэ кутуллан бэлэм этилэр гынан баран, бурдуктар, куруппалар улахан куулларга кутуллубуттара үгүс этэ. Ол курдук буорах, кыһыл арыгы, испиир улахан мас уһааттарга кутуллубут буолаллара. Буорахтары уонна арыгыны эмиэ түөрт уонна киилэ киирэр мас уһааттарга үлэһиттэр куталлара. Ол инниттэн мас  уһааттары оҥорор мастарыскыайдар Дьокуускайга баар буолбуттара.

Айаҥҥа барарга бэлэм буолбут бэрэмэдэйдэри, уһааттары аналлаах ыскылааттарга, улуустартан, нэһилиэктэн кэлбит эппиэттээх дьоннорго туттарарга анаан, мунньаллара.

6. Айаҥҥа төһө таһаҕаста барыахтааҕа уонна бу таһаҕастары илдьэр сылгылар ахсааннара.

Таһаҕас таһыытыгар төһө сылгы сылларынан кыттыытын көрүөҕүн.  Таһаҕаһы таһыыга Дьокуускайтан Охуоскай, Айаан муора портарыгар уонна Дьокуускай уобалас ыраах баар сирдэригэр тиийиэхтээх таһаҕастар, Иркутскайтан төһө таһаҕас уу аалынан кэлбитинэн быһааран, Уобалас Земистибэтин Суута таһаҕастары аахтарбытын кэннэ, Уобалас Тойоно (Бойобуода, Начальник, кэлин Губернатор)  Бигэргэтиитинэн, Дьокуускай куорат аттынааҕы сэттэ улуустарыттан уонна Бүлүү эҥэр улуустар нэһилиэктэр дьоннорун ахсааннарыгар уунан кэлбит таһаҕас ыйааһынын түҥэтэн, таһаҕас таһыытыгар сылгыны хомуйаллара.

Манна биири тоһоҕолоон бэлиэтиэххэ наада. Дьокуускай Уобалас кэнсэлээрийэтин Дьаһалынан дьон аһыыр астарын, эмптэрин, таҥара дьиэлэрин малларын, бултааһыҥҥа туттуллар буораҕы уонна сибиниэһи таһыы докумуоннара Саха Өрөспүүбүлүкэтин Архыыбыгар бааллар. Онтон, байыаннайдары, ол иһигэр мотуруостары, кинилэр малларын, тээбириннэрин таһыы докумуоннара Арассыыйа Байыаннай уонна Муоратааҕы Байыаннай Архыыптарыгар харалла сыталлар. Онон, биһиги дьон аһыыр астарын, дьоннор эмтэнэр эмптэрин, буораҕы уонна сибиниэһи таһыы дааннайдарынан муҥурданабыт.

Охуоскай айан суола бастаан аһылыннаҕын утаа, бастакы уон сыл устата, түөрт сүүстэн тахсалыы көлө туһаныллыбыт.  1736  сыллаахха     — 350 сылгы кыттыбыт.

Уонча сылы ааһаат таһаҕаска сылдьар сылгы ахсаана сылтан сыл элбээн,1756  сыллаахха  — 1280 сылгы кыттыбыт.

Онтон таһаҕас таһыллыбыта отуча сыл буолуутугар, холобур 1767  сыллаахха таһаҕас таһыытыгар —  8 151 сылгы кыттыбыт.

Аны, 1777  сыллаах дааннайы көрдөххө, таһаҕаска сылдьыбыт сылгы ахсаана   — 2600 сылгы кыттыбыта. Ити сылгыны ахсаана кыччааһыныгар, Архыып докумуоннара көрдөрөллөрүнэн, дойдуга улахан кураан сыллар буолбуттара туоһулуур. Ол туһунан үгүс улуустар нэһилиэктэрин кинээстэрэ суруйуулара бааллар.

Олохтоох сахалар олохторо чэпчиирин инниттэн, Уобалас кэнсэлээрийэтэ, таһаҕас таһыытыгар иэскэ киирбит дьоннор иэстэрин сотор, нэһилиэк кинээстэрэ сылгы ахсаанын элбэтэр инниттэн, таһаҕас таһыытыгар уулуустар Кулубалара, нэһилиэктэр кинээстэрэ, чарчыыналар бэдэрээттэһэн үлэлииллэрин көҥүллээһиннэрэ саҕаланар. Бу кэмтэн ыла, үгүс суөһүлээх, ордук сылгылаах кыахтаахтык олорор саха дьонноро уу харчынан байыылара саҕаланар. Мантан ыла саха дьонноро бэйэлэрин баҕаларынан, Уобалас кэнсэлээрийэтиттэн (Үөһээ Тойоттортон) таһаҕас таһыыга харгыһа суох, бэйэлэрин сылгыларын айаҥҥа бэлэмнээн, бэйэлэрин дьоннорунан таһаҕаһы таһыыга кыттыыннарыылара саҕаланар.

Таһаҕаһы таһыыга кыттыыны ылбыт саха дьонноро, таһаҕаһы таһыыга табыгастаах буолуу иһин  этиилэрин (рационализация), Уобалас Тойотторо ылынар буолан бараллар. Дьокуускай куоракка аһыллыбыт, саха оҕолоро үөрэнэр уездной оскуолаҕа үөрэнэн, аһаҕаһы таһыыга аны нууччалыы саҥарарга, суруйарга үөрэммит саха эдэр дьонноро кыттыыны ылыылара саҕаланар.

Сыл аайы, улуустар нэһилиэктэриттэн дьоннор хомулланнар, айан суолун тупсаран оҥоруулара саҕаланар. Ол курдук, айан суолугар үрэхтэри туоруур сирдэргэ муосталары оҥоруу, суол сирин тэҥнээһин, кэҥэтии буолара. Ол иһигэр, сылгы, сүөһү дьаҥа турбатын диэн, үгүс көлө өлбүт сылыгар, бу өлүктэри көмтөрө, таастаах сиргэ уматтара, эмиэ нэһилиэктэртэн дьоннору хомуйан сайын устата үлэлэтэллэрэ. Ол быыһыгар, туус хостуур сиргэ үүрүллэн баран иһэр хаайыылаахтар, Дьугдьур сис хайатыгар күһүн хойутаан тиийэн, хаарга баттатан, конвоирдарын кытта өлбүт түбэлтэлэрэ баара.

Сылгыны, сүөһүнү эмтиир үөрэхтээх эдэр саха дьонноро баар буолаллар.  Салгыы көрөбүт:

1797   сыллаахха   4 828 сылгы кыттыбыт.

1806    сыллаахха   6 180 сылгы кыттыбыт.

1816    сыллаахха  10 000 сылгы кыттыбыт.

 1730    сыллаахха   8 000 сылгы кыттыбыт.

Онон, кэлэр сайын таһаҕас таһыытыгар төһө сылгы туттуллара биллибитин кэннэ, Уобалас Начаалньыга, кэлин уобалас Губернатора, улуустар Кулубаларын уонна улуустартан таһаҕас таһыытыгар эппиэттээх дьоннорунаан, тохсунньу ый 15 күнүттэн саҕалаан, Дьокуускай ыҥыран оччуоттатара уонна Уобалас Земистибэтин Суутунан улуустартан төһө сылгы таһаҕаска кыттыахтаахтарын биллэрэрэ.

7. Таһаҕас таһыытыгар туттуллар көлөнү улуустарынан, нэһилиэктэринэн үллэрии.

Саҥа сыл саҕаланыыта, тохсунньу 15 күнүттэн саҕалаан, Дьокуускайга ыҥырыллан кэлбит улуус Кулубаларыгар кинилэр улуустара төһө таһаҕаһы таһыахтаахтарын биллэрэн баран, аны нэһилиэктэргэ төһө таһаҕас тиксиитэ быһаарыллара. Кулубалар, улуус таһаҕаһы таһыытыгар бэйэлэрин Эрэллээх (Быыбарынай Кулуба) дьоннорун уонна манна кэлсибит кинээстэрин кытта сааскы уонна сайыҥҥы кэмнэргэ айаҥҥа кыттар төһө сылгы, киһи  ахсааннарын туох да баттаһыыта суох, барыстаах буолар гына быһаарсаллара.

Эрдэтээҥи 1736 сылларга диэри, таһаҕаһы таһыыга улуустар, нэһилиэктэр дьоннорун ахсаанын тус туһунан биэдэмэстибэлэргэ арааран, наһаа бытарытан, тус туһунан туһаайыыларга ыыталыыр түбэлтэлэрэ баарын туоратан,  улуустар, нэһилиэктэр  дьонноро бииргэ буолан, биир биэдэмэстибэ таһаҕаһын, биир туһаайыынан ыыта сатыыр буолбуттара.  

Кэнники сылларга, улуустар Кулубалара уонна нэһилиэктэр кинээстэрэ кыттыылаах, биир улуус таһаҕасчыттара, биир биэдэмэстибэ таһаҕаһын   биир туһаайыынан илдьиилэрэ олохтонуута, Уобалас иһигэр таһаҕаһы таһыы бэрээдэгэ тупсуутугар тиэрпитэ. Таһаҕаһы таһыыга араас мунаарар боппуруостарын ыскылааттан таһаҕаһы тутааччылар, барытын Земистибэ Суутунан быһаартарыахтаахтар. 

8.  Улуустар нэһилиэктэриттэн  кэлэннэр, Дьокуускайтан  таһаҕастары ылыылара уонна таһаҕастары улуустарга тиэйэн таһааран, кимнээххэ туттаралларай.

Таһаҕаһы Дьокуускайтан тиэйтэриигэ эппиэттээх дьоннор улуустартан оҕус көлөлөөх кэлэннэр, бэйэлэрин улуустарыгар баар таһаҕаһы мунньуохтаах (въ складочные сараи) сирдэригэр тиэйэн таһаарыылара  маннык быһыылаахтык ыытыллара:  

а) Сааскы айан суолунан (пластовымъ путемъ) барыахтаах таһаҕастары Дьокуускай куораттан ылыыга, улуустар итэҕэллээх дьоннор салайыыларынан, нэһилиэктэриттэн хомуллубут үгүс сыарҕалаах оҕустарынан Дьокуускайга кулун тутар 20 күнүттэн, муус устар  5 күнүн икки ардыларыгар, эрдэлээбэккэ да, хойутаабакка  киирэн,  таһаҕастарын оҕустар сыарҕаларыгар тиэнэн, Дьокуускайтан өрүс уҥуор, улуустар таһаҕастары мунньар сирдэригэр, тиэйэн таһаарыахтаахтар.

б) Дьокуускай ыскылааттарыттан таһаҕастары ылыахтаах дьоннор, бэйэлэрин нэһилиэктэрин кинээстэрэ анаабыт Итэҕэлээх дьонноро таһаҕаһы тутаачы, кинээскэ Уобалас салалтата биэрбит бэчээттээх кумааҕытын ыскылааттан таһаҕаһы биэрээчигэ көрдөрөн, төһө ындыы атыгар төһө таһаҕас анааммытын быһааран көрдөрөр кумааҕылаах буолуохтаах. Улуустартан кэлээччилэр этиллибит кэмҥэ таһаҕастары ыла охсон, дойдуларыгар түргэнник тиэрдэр соруктаахтара.

в)  Дьокуускайга кэлээт да нэһилиэк кинээһин итэҕэлээх киһитэ, таһаҕаһы мантан ылыахтаах киһилиин  нэһилиэк кинээһин аатыгар бэриллибит кумааҕыны көрдөрөн, төһө таһаҕаһы ылахтааҕын Уобалас Правленията таһаҕаһы таһыыга анаммыт Быалаах Кинигэни кытта тэҥилээн, таһаҕаһы биэрээччи таһаҕаһы тутааччыга, таһаҕаһы туттарар.

д), таһаҕаһы тутааччы, таһаҕас бэрэмэдэйдэрэ, уһааттар, холбуйалар бүтүннэрин көрөр. Чинчийэн, туох эмэ иһит, эбэтэр бэрэмэдэй алдьаныыта баар буоллаҕына Уобалас Правлениятыгар биллэриэхтээхтэр.

е),   ити кэниттэн, барыта үчүгэй буллаҕына, таһаҕас тутаачы Быалаах Кинигэҕэ: туох таһаҕаһы, төһө миэстэ ахсаанын, олор төһө ыйааһыннаахтарын ылбытын уонна бэрэмэдэйдэр айахтара баайыылаахтарын, хаппахтара бүтүнүн көрөн, таһаҕас тутааччы Быалаах Кинигэҕэ илии баттыыр.

и) таһаҕаһы тутааччы таһаҕасчыттарын кытта, таһаҕастарын тиэнээт, ол күн куорат иһиттэн тахсан барыахтаахтар уонна бэйэлэрин улуустарын нэһилиэктэрин таһаҕасчыттара ыраах сиргэ илдьиэхтээх таһаҕастарын мунньар аналлаах сирдэригэр илдьэн маннык бэрээдэгинэн туттарыахтаахтар:

1-та,  улуустар таһаҕаһы мунньар сирдэригэр, улуус Быраабатын биир Быыбарынай Кулубата улуус таһаҕаһы мунньар сиригэр ананыахтаах. Кинини кытта аны улуус таһаҕаһы таһыытыгар Эппиэттээх киһи, эмиэ бу сиргэ баар буолуохтаах уонна кини Быыбарынай Кулубаны кытта куораттан тиэйэн таһаарбыт таһаҕастарын тутуохтаахтар. Кинилэр сүрүн эбээһинэстэрэ; бу куораттан тиэллэн кэлбит таһаҕастары биири да энчирэппэккэ, нэһилиэктэртэн бөлөҕүнэн кэлэн, таһаҕас ылан айанныахтаах таһаҕасчыттарга, таһаҕастары туттарыы буолуохтаах уонна кинилэр таһаҕасчыттары айаҥҥа туруна охсоллорун гына дьаһайыахтаахтар;

2-нэн, улуус Быыбарынай Кулубата, куораттан тиэллэн кэлбит таһаҕаһы,бу сиргэ улуустан ананан, бу сиргэ таһаҕаһы тутааччы уонна таһаҕаһы айан кэмигэр арыаллааччы казак буоланнар, бу улуус сиригэр төһө таһаҕас куораттан кэлбитин уонна нэһилиэктэртэн хаһан кэлэн, төһө таһаҕасчыт, төһө көлөнөн, төһө таһаҕаһы тиэнэн, ханнык ыраах сиргэ, айаҥҥа ханнык бириэмэҕэ айаҥҥа туруммуттарын хойутаппакка, Дьокуускай Земистибэтин Суутугар биллэрэн иһиэхтээхтэр. Бу оччуоту, Уобалас Земистибэтин Суута, Уобалас Правлениятыгар оччуоттаан иһиэхтээх. Бу икки киһи, Быбарынай Кулуба уонна улуус Эппиэттээҕэ, куораттан кэлбит таһаҕаһы, ханнык нэһилиэк таһаҕасчыттара таһаҕаһы ылбакка, хойутаан эрэллэрин билэ охсоот, нэһилиэккэ биллэрэн, таһаҕаһы кинилэринэн ыллара охсоот, кинилэри айаҥҥа ыыта охсуохтаахтар. Ол кыаллыбатаҕына, бэйэлэрэ эрдэ бэлэмнээн туруорар таһаҕасчыттарыгар, бу манна хаалан эрэр таһаҕаһы тиэйтэрээт, айаҥҥа атаара охсуохтаахтар. Хойутаан айаҥҥа турунааччылар, эрдэ айаннаабыт таһаҕасчыттар курдук, Аллан өрүс  мууһа хамсыы илигинэ, өрүһү туораан, инники таһаҕасчыттары ситиэхтээхтэр.

3. Таһаҕаһы кэмигэр мантан хойутаан ылбыт нэһилиэк кинээһэ сэмэлээһиҥҥэ түбэһиэхтээх.  Онтон, таһаҕаһы мантан кэмигэр тиэнэн  ылбакка хаалбыт нэһилиэк кинээһэ ыстараабы сүгүөхтээх. Ыстарааб көрүҥүнэн буолаллар: таһаҕасчыттары арыаллыыр казактар командировочнайдарын төлөтүү, таһаҕас тиэммэккэ сарайга сыппыт кэмигэр, бу таһаҕаһы Быыбарынай дьаһайыытынан тиэнэн барбыт аттар сиэбит отторун, бу таһаҕасчыттар аһаабыт аһылыктарын орускуотун төлөтүү буолар. Бу ыстараабы төлөтүү туһунан, атын нэһилиэктэргэ тиэрдии буолара. Таһаҕаһы таһыыга бытаардыыны, эбэтэр аккаастаабыт кинээстэр кэлиҥҥи сыллар усталара наҕараадаттан маталлара.  

Куораттан таһаҕаһы биэрии, муус устар ый 10 күнүттэн тохтотуллар. Бу күнтэн хойут таһаҕас ыла улуустан ким да кэлиэ суохтаах.

Саас куораттан кэлбит таһаҕас, бу улуус сиргэр сайыҥҥы кэмҥэ диэри сытыа суохтаах. Ол иһин, улуус Быыбарынай Кулубатын дьаһалыгар, кэмигэр нэһилиэктэртэн кэлэн, таһаҕаһы тиэйэн илдьибэт түбэлтэлэригэр, таһаҕаһы тиэнэ охсон айаҥҥа ааттанарга бэлэм хаһаас көлөлөрү, таһаҕасчыттары тутуохтаах.

Хаҥалас уонна Нам улуустарыттан оҕуһунан куораттан таһаҕас тиэнэ кэлбит дьоннор, Охотскай, Айаан муора портарыгар тиэрдиллиэхтээх таһаҕастарын, дойдуларыгар төттөрү тиэнэн тахсыа суохтаахтар. Ити улуустар Кулубалара,  Уобалас Земистибэтин Суутун кытта эрдэ кэпсэтэн, Өлүөнэ өрүс уҥуор баар Боотурускай, Дүпсүн, Мэҥэ, Бороҕон улуустар Кулубаларын кытта биир тылы булан, бу улуустар таһаҕасчыттара, куораттан ылбыт таһаҕастарын мунньар сирдэригэр, сыарҕалаах оҕустарынан тиэйэн тиэрдиэхтээхтэр уонна дойдуларыгар төттөрү кэлэн, төһө таһаҕаһы, ханнык улуус нэһилиэгэр таһаҕастары тутар сирдэригэр хаалларбыттарын биллэриэхтээхтэр.

 Улуустан таһаҕаһы тиэйиигэ Эппиэттээх дьоннор бу таһаҕас мунньуллуохтаах сиргэр хаалыахтаахтар уонна нэһилиэктэргэ бу сиргэ таһаҕас кэлбитин биллэриэхтээх. Ити сураҕы истээт, улуус Быыбарынайын дьаһалынан, нэһилиэктэртэн ындыы аттаах таһаҕасчыттар, хаппараал салайыытынан таһаҕас мунньуллубут сиригэр тиийэн, эрдэттэн этиллибит кэмҥэ, таһаҕастарын тиэнэн айаҥҥа турунуохтаахтар.

Сороҕор, Хаҥалас улууһун Малтааны, Нам улууһун Атамай нэһилиэктэрин кинээстэрэ, сороҕор атын да улуустар нэһилиэктэрин кинээстэрэ, бу манна өрүс уҥуор (Бороҕон, Мэҥэ, Боотурускай улуустарыгар) оҕустарынан тиэйэн таһаарбыт таһаҕастарын, үгүс сылгылаах атын нэһилиэктэр таһаҕасчыттарынан, ыраах сиргэ тиэрдиллиэхтээх таһаҕастарын тиэрдэргэ кэпсэтэллэрэ. Бу нэһилиэккэ анаммыт таһаҕас таһыытын харчыта, атын нэһилиэк таһаҕсчыттарыгар тиксэрэ.

Байаҕантай, Бороҕон, Боотурусскай, Дүпсүн, Мэҥэ улуустара ыраах сиргэ тиэрдиллиэхтээх таһаҕастары мунньар сирдэрэ ханан баалларай?

Бороҕон улууһугар – Мүрү күөлүн үрдүгэр.

Боотурускай улууһугар — Үһүс Хаталы нэһилиэгин сиригэр Чурапчы күөлү аттыгар.

  — Үһүс Дьохсоҕон нэһидиэгин сиригэр, Булгунньахтаах алааһыгар.

  — Сулҕаччы нэһилиэгэр.

   -Эмис нэһилиэгэр.

Дүпсүн улууһугар              —  Чээриктэй нэһилиэгэр.

            Мэҥэ улууһугар             — Төҥүлү күөлүн үрдүгэр

            Байаҕантай улууһугар     — Саһыл нэһилиэгэр.

Бу улуустар сирдэригэр куораттан таһааран таһаҕаһы муспут сирдэриттэн Охотскай пордугар, Верхоянскайга, Ньылхаҥҥа уонна Үт сиригэр ханан айаннаан баралларай ?

Бороҕон улууһугар Мүрү күөлүн үрдүгэр мунньуллубут таһаҕаһы, Бороҕон улууһун нэһилиэктэрэ уонна Нам улууһун  сорох нэһилиэктэрин таһаҕасчыттара, таһаҕастарын тиэнэн, айаннаан Төҥүлүгэ кэлэн, Охуоскайдыыр айан суолунан айаннаан, Боотурускай улуус Үһүс Хатылы нэһилиэгин сирин ааһан, Иккис Хатылы нэһилиэгэр кэлэн, ити нэһилиэк дьонноро Амма Чиппиэдэтигэр (Мырыла) киирэр суолларынан Аммаҕа киирэн, Амманы туораан, Сэһэн Чаран туһаайыытынан Амма хайатын дабайан тахсан, Ноху үрэҕин таҥнары айаннаан, Ноху үрэҕэр илин диэкиттэн түһэр Элгээйи үрэҕинэн өрө тахсан, Ноху – Алдан сис хайатын туораан, Чаппанда үрэҕинэн Алдан өрүскэ тиийэн, өрүс уҥуор Мас Аппа хочотугар өрүс мууһун үрдүнэн айаннаан, өрүһү  туораан тахсан,  Мас Аппаҕа Тандыҥы (Белая) үрэх төрдүгэр баар “Бельская станцияҕа” тиийэллэр, бу сиргэ сынньанан баран, Тандыҥы (Белая) үрэҕинэн өрө айаннаан, аны Чагдалаах үрэҕин өрө тахсан, Уҥа Чуоханай үрэҕинэн Кырынаастыыр сис хайатын нөҥүө ааһан, бу үрэх баһынан Улахан Буом сис хайатын дабайан, нөҥүө түһэн, Ньаас үрэҕинэн таҥнары түһэн, Тандыҥы үрэҕэр түһэр Суордаах үрэҕин өрө айаннаан иһэн, Уҥа Суордаах үрэҕинэн өрө тахсан, Сэттэ Дабаан сис хайатын дабайан, бу сис хайаны нөҥүө туораан, Сиэллээх үрэҕин таҥнары айаннаан,  Ааллаах Үүн үрэҕэр тиийэн Хатыҥнаах үрэх төрдүнэн, оломунан Ааллаах Үүн үрэҕин туораан Аанча үрэҕин өрө айаннаан, Үүдэм  сис хайатын туораан  нөҥүөлээн, Үүдэм үрэҕин өрө айаннаан, Дьугдьур хайатын туораан, Урак үрэҕинэн таҥнары айаннаан, Охотскай пордугар тиийэллэрэ.

Боотурускай улуус, ол аата  “Орто Таатта” уонна “Үөһээ Таатта” бөлөх нэһилиэктэрэ Үһүс Хатылы нэһилиэгин сиригэр Чурапчы күөлүн үрдүгэр куораттан таһаарбыт таһаҕастарын оҕус сыарҕатынан тиэйэн аҕалан мунньаллара. Кинилэри кытта Хаҥалас уонна  Нам улуустар нэһилиэктэрин таһаҕасчыттара таһаҕастарын манна уураллара. Муус устар ый ортотугар, Охотскай пордугар таһаҕастары ындыынан илдьэргэ анаан, ити нэһилиэктэртэн кэлбит таһаҕасчыттар, хаппараалларын салайыытынан кэлэн таһаҕастарын ылаллара. Таһаҕас таһыытын кэмигэр нэһилиэктэн анаммыт киһи “хаппараал” дуоһунастанара. Хаппараал салайыытынан, кинилэрин кытта Хаҥалас уонна Нам улуустарыттан кэлбит кураанах ындыы аттарыгар  таһаҕастарын тиэнэн, ыраах айаҥҥа туруналлара. Бу сиртэн ыраах айаҥҥа туруммут таһаҕасчыттар, 2-ис Хатылы нэһилиэгэр тиийэн бараннар, бу нэһилиэк Амма Чиппиэдэтигэр (Мырылатыгар) киирэр суолларынан айаннаан, Мырылаҕа тиийэн, ити сиринэн Амманы туораан, Сэһэн Чараҥы утарытынан Амма хайатын аппатынан тахсан, Ноху үрэҕэр түһэллэрэ. Бу үрэҕи таҥнары айаннаан, Элгээйи үрэҕин төрдүгэр тиийэллэрэ. Бу үрэҕи өрө тахсан, Чаппанда сиригэр тиийэн, Алдан өрүһү туораан Мас Аппаҕа тахсан сынньаналлара уонна айаннарын Тандыҥы үрэҕин төрдүттэн саҕалыыллара уонна үөһээ этиллибит сиринэн айаннаан Охотскай пордугар тиийэллэрэ.  

Онтон, Боотурускай улуус “Аллараа Таатта” бөлөх нэһилиэктэрэ, ол аата: 1-кы, 2-ис, 3-с,  4-с Дьохсоҕон, Тыараһа, Дьүлэй, Игидэй, Хайахсыт нэһилиэктэрэ, ону кытта Нам уонна Хаҥалас таһаҕасчыттара, ыраах Охуоскай пордугар тиийиэхтээх таһаҕастарын, 3-с Дьохсоҕон нэһилиэгин сиригэр, Дьиэбэгэнэ үрэҕэр Дьуойа “Лебегинская” станция аттыгар “Булгунньахтаах” сыһыытыгар мунньаллара.

 Кинилэр Охуоскай муораҕа айанныыр суоллара, 1828 сыллаахха диэри ааһара: 3-с Дьохсоҕон нэһилиэгэр баар Дьиэбэгэнэ дьаамынан ааһара уонна салгыы биэс биэрэстэ Дьуойа күөлүттэн Дьиэбэгэнэ үрэҕин таҥнары айаннаан, Бэстээх үрүйэтин төрдүгэр диэри айанныыллара. Аны мантан ыла, ити үрүйэни өрө айаннаан, Таатта сис хайатын нөҥүө түһэн, Төҥүттэ үрэҕинэн таҥнары айаннаан аара Манчаарылаах күөлүн аттыгар баар дьаамҥа хоноллоро. Онтон салгыы айаннаан иһэн,  үрэхтэн туораан тахсан, тыа иһинэн айаннаан, Төҥүттэ күөлүгэр тиийэллэрэ. Бу күөлү арҕаа өттүнэн эргийэн, Тараҕай күөлүн аттынан, Үөттээх үрүйэтин баһын туораан, Кириэстээх үрүйэтин туораан, Мойуона алааһын халдьаайытын аннынан айаннаан, Амма хочотугар киирэн, Куоҕас хочотунан, Мэҥкээйи күөлүн баһыгар баар, арыы тыа Амма өрүс олом диэки өттүгэр турар “Амгинская станция” дьаам аттыгар хонон баран, Амма оломунан туораан, билигин ааттыырбытынан “Дьаам” (Дьабарахы), хайатын аннынан, Уолбут үрэҕинэн өрө айаннаан, Чүөпчүкү үрэҕинэн таҥнары түһэн Ноху үрэҕэр киирэн, бу үрэҕинэн алаараа диэки айаннаан  иһэн, Элгээйи үрэҕин төрдүгэр баар “Элгээйи” дьаамын аттыгар хоноллоро. Аны мантан өрө Элгээци үрэҕинэн  тахсан Чаппанда сиригэр тиийэллэрэ уонна Алдан өрүһү муус үрдүнэн туораан, Мас Аппаҕа “Бельская” станцияҕа сынньанан баран, Тандыҥы үрэҕинэн өрө салгыы айанныыллара.  

Охуоскайдыыр айан суолунан геодезистэр хаста да айаннаан тураллар. Ол айанныы сылдьан кинилэр айанныыр суолларын бэлиэтээһиннэрин, суоттааһыннарын түмүгэр, аҥардас Дьиэбэгэнэ уонна Аллан өрүскэ түһэр Тандыҥы үрэх “Атырдьах”  диэн ааттаах үрэх тоҕойугар диэри айан суола, олус эрийэ – буруйа барар эбит диэн быһаарбыттар уонна Дьокуускай Уобалас Правлениятыгар, “Дьокуускай – Охотскай айанын суолугар көннөрүүлэр”, диэн ааттаах докумуону түһэрэллэр. Инньэ гынан, Дьокуускай Уобалас Правлениятын Быһаарыытынан, айан суола Дьиэбэгэнэ дьаама баар сириттэн Дьуойаттан тус илин туһаайыынан, Таатта – Амма сис хайатын “Чокуур ылбыт” диэн сиринэн ааһан, Мэльдьэгэй  үрэҕэр саҥа дьаам олохтонуохтаах “Мельжегейская” станция. Бу сириттэн, аны айан суола тус хоту түһэн, Күөрүмэ үрэҕин баһыгар киирэн, бу үрэҕи илин диэки туһаайыынан таҥнары айаннаан, Илин Баарда (Илин Алаас) алааһын туһаайыытынан, Күөрүмэ үрэҕиттэн хоту диэки салаллан, Исттээх, Эмис Көлүйэ алаастарын туораан, Тараҕана алааһын арҕаа өттүнэн, халдьаайылар анныларынан айаннаан, алаас илин баһынан тыаҕа киирэн, Билиистээх алааһын ааһан, Ынах Күөлэ алааһы туораан, Дьулҕан күөлүн соҕуруу, илин өттүлэринэн айаннаан, Унньуулалаах күөлүн аттынан Амма өрүһү туоруур олом аттыгар баар “Амгинская” дьаамҥа кэлэн, Амманы оломунан туораан, Амма хайатын анныгар “Ылдьаарытта” күөлүн аттынан ааһан, “Ылдьаарытта Аппатынан” Амма сиһин хайатын туораан, Мэндиги үрэҕэр тиийэн, бу үрэҕи өрө айаннаан, “Ачай” сис тыатын туораан, Чэрмэкээн үрэҕин таҥнары айаннаан, “Сэрии Тумула” диэн ааттаах сири ааһан, Ноху үрэх “Хомустаах” диэн ааттаах күөл үрдүэр саҥа дьаамы тэрийэргэ “Нохинская” станция,- диэн этии киллэрэллэр.

“Сэрии тумула” диэн ааттаах сир, үһүйээн быһыытынан, Чэрмэкээн үрэх саҕатыгар адьас былыр Таатта сирин булчуттара тоҥус булчуттарын көрсөн, бултуур сиритэн көҥөнсөннөо, ох саатынан ытыаласпыттара үһү. А.Т.

Саҥа айан суола, салгыы Ноху үрэҕин таҥнары баран, Хатараайы үрэҕин туораан, ити “Хомустаах” дьаамыттан уон икки биэрэстэлээх сиринэн, Ноху үрэҕин туораан, үрдүк сис тыаны туораан, Нахарыкы үрэҕин таҥнары айаннаан, Хочуута күөлүн хоту баһынан ааһан, “Кириэстээх” диэн ааттааммыт үрүйэ төрдүнэн Алдан өрүһү туораан, өрүс уҥуор саҥа дьаамы “Алданская станция” диэн ааттаан тэрийэргэ-, диэн этии киллэрэллэр. Итинник быһаарыыны Дьокуускай Уобалас Бырабылыанньата Сенат суута быһаарыытыгар ыыталлар. Ол быһыытынан,1783 сыллаахха Екатерина 2 Ыраахтааҕы, “Дьокуускай куораттан Охотскай муораҕа ааһар айан суолугар, дьоннор олоруохтарын сөптөөх от үүнэр сирдэригэр, нуучча бааһынайдарын олохсутуу”, диэн Ыйааҕа тахсар.

Өссө, профессор Ф.Г. Софронов суруйбутунан, “Өлүөнэ өрүһү кыйа Витим куораттан Дьокуускайга диэри Дьокуускай Уобалас Бырабылыанньатын сулууспалааҕа Захар Баишев 1743 сыллаахха почта сырыыта сылдьар айанын суолун былаанын оҥорон, сылы эргиччи почтаны таһыыга анаан 28 айан суолун дьаамнарын (станция) олохтообуттара”. Ити саҥа олохтоммут суолга,  айан суола ааһар Өлүөнэ өрүс үрдүгэр баар Өлүөхүмэ уокуругун,  Хаҥалас улууһун нэһилиэктэрин сахаларын дьаамы сүүрдээччилэринэн анаабыттара. Онтон сылтаан, айан суолун тэрийии уустук үлэтэ, айан суола ааһар нэһилиэктэрин сахаларын олохторо удаханнык айгыраабыта. Ол быһыытынан, Иркутскайтан Дьокуускайга кэлэр айан суолугар Арассыыйа уонна Сибиир күбүөрүнэлэриттэн Екатерина 2 Ыраахтааҕа Ыйааҕынан, 1783 сылтан саҕалаан,  нуучча бааһынайдарын аҕалан олохсуппуттара. Бу айан суолугар бааһынайдары олохсутуу сүрдээх ыараханнык ыытыллыбыта. Ол быһыытынан, Дьокуускай – Охуоскай айанын суолугар, Алдан өрүстэн Охуоскай муораҕа диэри кэрчик сиргэ нуучча бааһынайдарын олохсутуу кыаллыбатаҕа.

1789 сыллаахха балаҕан ыйын 18 күнүгэр  Дьокуускай Уобалас Бырабылыанньатын Быһаарыытынан Бороҕон улууһун Кулубата Алексей Аржаков Екатерина Торуой Ыраахтааҕыга “Сахалар суруктарын” илдьэ айанныыр. Сурук ис хоһоонун сүрүн этиитэ… “… биһиги, Күн Ыраахтааҕы эрэллээх дьонноро, сахаларга Дьокуускайтан Охуоскай пордугар уонна уобаласпыт ыраах сирдэригэр таһаҕаһы таһыы ыарахан сорук буолла. Олохпут оҥкута улаханнык айгыраата. Таһаҕас таһыы үлэтин салайыыны, ол иһин эппиэтин толору биһиэхэ саха дьонугар биэрин, оччотугар биһиги сахалар толору бэйэбит кыахпытынан таһаҕаһы таһыы эппиэттээх үлэтин толоруо этибит”, — диэн этэ. Ол иһин, Екатерина 2 Ыраахтааҕы тус Быһаарыытынан, таһаҕаһы таһыы үлэтиттэн  Сибиир атыыһыттарын тохтотон, таһаҕас таһыыны саха улуустарын Кулубалара тус толорор үлэлэрин курдук тэрийэллэр. Онтон, 1783 сыллаахха Екатерина Ыраахтааҕы, Дьоккуускайтан Охуоскай муора пордугар ааһар айан суолугар нуучча бааһынайдарын олохсутуу Уурааҕа олоххо киирэрэ  кыаллыбатаҕа.

Онтон аны, 1789 сыллаахха, “Дьокуускайтан Охуоскай пордугар ааһар айан суолугар сахалары олохсутун”, диэн Ыраахтааҕы Туһунан Ыйааҕа тахсар.

Ити айан суолун туһунан ылыныллыбыт Ураах, 1800 сыллар саҥаларыгар олоххо толору киирэр. Ити сыллар иннилэриттэн, бу айан суолугар айанньыттарга чэпчэтии киллэрэр инниттэн, Охуоскайдыыр айан суолун устун, сылгыны, ынах сүөһүнү иитэргэ табыгастаах от үүнэр сирдэригэр, ол аата, ити ааттаамыт Хочуута күөлүн аттыгар,  Кириэстээх үрүйэтин төрдүгэр, Ноху, Судьу, Тыры үрэхтэр төрдүлэригэр, Мас Аппа тоҕойугар, Чаппандаҕа хочотугар, Тандыҥы үрэҕэр — Хара Тииккэ, Улуннаахха, Аллаах Үүн үрэҕэр  айан суола ааһар сирдэригэр, Дьокуускай уокурук алта улууһуттан уонна Байаҕантай буолаһын нэһилиэктэриттэн, саха ыалларын күүс өттүнэн көһөрөн аҕалан олохсутуу бытааннык да буоллар, саҕаланар. Ол иһин, 1811 сыл алтынньы 7 күнүгэр, Арассыыйа Ис Дьыалатын миниистирин Дьаһалынан, “Дьокуускай Охотскай пордугар ааһар айан суолугар сахалары олохторун толору тэрийэн олохсута охсун!”,  диэн саҥа Ураах тахсар.               Оччотооҕу (1800 – 1812 сыллардаахха)  Дьокуускай уокурук сэттэ улуустарын нэһилиэктэриттэн, Александр 2 Ыраахтааҕы Ыйааҕынан, Дьокуускай – Охоуоскай айанын (тракт) суолугар баар, Алдан өрүскэ Ноху үрэх төрдүгэр, Кириэстээх үрүйэ төрдүгэр, Хочуута күөл аттыгар, Чаппанда үрэҕин төрдүгэр, Тандыҥы (Белая) үрэх төрдүттэн чугас өрүс улахан туһумаҕар Мас Аппаҕа «Бельская станция”,  Тандыҥы үрэҕэр: Хара Тииккэ «Чернолесская станция”, “Улуннаахская” , “Сэттэ Дабаан” диэн ааттаах сис хайа кэтэҕэр Ааллаах Үүн үрэҕин үрдүгэр «Ааллаах Юнская”, Үүдэм Үүн үрэҕин үрдүгэр  «Крест-Юдомская” диэн ааттаах дьаамнарга Дьокуускай уобалаһын Дьокуускай уокуругун  – Байаҕантай, Боотурускай, Бороҕон, Дүпсүн, Мэҥэ, Нам, Хаҥалас   улуустарын нэһилиэктэриттэн саха ыалларын Дьокуускай Уобалас Бырабылыанньатын Дьаһайыытынан, Уобалас Земистибэтин Быһаарыытынан, улуустар Кулубалар, кинээстэр дьаһайыыларынан нэһилиэктэртэн ыаллары хомуйан — сүөһү, сылгы биэрэн, биир сыл аһыыр аһынан хааччыйан, кыһын, сайын таҥнар таҥастаан, аһыыр иһиттээн, туттар сэптээн, муҥхалары биэрэн, Забайкалье казактарын арсеналыттан аҕалан бинтиэпкэ сааларынан бөлөх ыаллар аайы биирдиинэн хааччыйбыттара, күүс өттүлэринэн ыаллары көһөрөн аҕалан ити сирдэргэ олохтообуттара уонна бу сиргэ 1828 сыллаахха Дьокуускай Уобалас Правлениятын быһаарыытынан Алдан өрүс хаҥас эҥэригэр  “Кириэстээх” үрүйэ төрдүгэр нэһилиэк Ородобуойа (Родовое Управление наслега) тутуллан “Алдан” нэһилиэгэ тэриллибитэ. Онтон,Алдан өрүс үрдүгэр Мас – Аппа диэн сиргэр Тандыҥы (Белая) үрэх төрдүгэр “Бельская” станцияны сабан, “Кириэстээх” үрүйэтин утары өрүс уҥуор “Алданская” станция диэн ааттаан саҥа дьаам тэриллэр. Дьокуускайтан Охуоскай пордугар ааһар дьоннор бу сиргэ тохтоон ааһаллара тэриллэр. Мас Аппатыттан үгүс ыалы көһөрөн аҕалан Ородобуой аттыгар олохтууллар. 

Үһүйээн быһыытынан, адьас былыр, ханнык сыла биллибэт, Дьокуускайтан Охуоскай муораҕа тиийэр суол, Ааллаах Үүн үрэҕин туоруур сиргэ, үгүс ындыы аттаах таһаҕасчыттар үрэҕи сарсын туораары, хоммуттар.  Хоммут сирдэрин “Хатыҥнаах” үрүйэтэ диэн ааттыыллар эбит. Үрэххэ хочо диэн үөтэлээх сир суох эбит. Син от үүнэр ырааһыйалар хатыҥ, тиит былаастаах тыа иһигэр бааллар үһү.  Аттарын адаҕалаан мэччитэ ыыппыттар. Сарсыарда таһаҕасчыттар аттарын тута сылдьан, хатыҥ уонна тиит  мастаах ойуур иһигэр, былыр таһаҕаһы таһар биир улахан аалларын булаллар. Ол аал иһигэр,  хаппыт тирии быата уоттуйан хаалбыт ат үүнүн булан ылбыттар. Таһаҕасчыттар бэйэ бэйэлэрин икки ардыгар кэпсэтэ түһэн баран, маннык түмүгү оҥорбуттар. Былыр бу үрэҕинэн таһаҕаһы көлөнөн состорон ааһаллара үһү. Аалы оннук состорон, үрэх баһыгар харгылаах сиргэ тиийэн, аалтан таһаҕаһын сүөкээн, салгыы тоҥустар табаларынан таһаҕастарын тиэнэн, Дьугдьур хайатын туорууллара үһү. Аал оҥочолор, ол сиргэ оннук сытан хаалаллара үһү. Оннук туһата суох сытар оҥочону, үрэх сааскы халаанын уута манна аҕалан, тиитэр быыстарыгар кыбытан хааларбыт эбит, диэн тойоннообуттар уонна көлө аттаах таһаҕасчыттар, ат көлөҕө улахан суолта биэрэннэр, бу үрэҕи “Ааллаах Үүн” диэн ааттаабыттара үһү.  1931 сыллаахха Алдан нэһилиэгэр: Мас Аппа сиригэр “Мас Аппа” уонна нэһилиэк Ородобуойа баар сиригэр “Берег” диэн ааттаах артыаллар тэриллибиттэрэ. 1932 сыллаахха бу икки кыра артыаллары холбоон “Кыһыл Алдан” холхуоһу тэрийбиттэрэ. Аны, 1930 сыллаахха оруйуоннары тэрийии кэмигэр былыргы “Алдан” нэһилиэгэ, аата уларыйан “2-ис Алдан” нэһилиэгэ диэн ааттанар. Онтон “Алдан” нэһилиэгэ диэн ааты, , былыргыта 3-с Байаҕантай нэһилиэгэр баар, Сэбиэскэй былаас бастакы сыддарыгар, Таатта үрэҕин төрдүгэр саҥа тэриллибит нэһилиэккэ биэрбиттэрэ.

“Кыһыл Алдан” колхуос, оччотооҕу “бөдөҥсүтүү политикаҕа” хабыллан, 1952 сыллаахха ити нэһиэиэк сабыллан, ити нэһилиэк дьонноро көһөн киирэн, “Чычымах” колкуоска холбоһон Таатта оруйуонун “Аллараа – Амма” нэһилиэгэр Чычымахха   олохсуйбуттара. Ол быһыытынан, “Аллараа – Амма” нэһилиэк аата уларыйан “Амма” нэһилиэгэ диэн буолбута. Ону кытта “Чычымах” колхуос аата уларыйан “Коммунизм” кохуоһа диэн ааттанан, 1967 сыл сааһыгар диэри баар буола сылдьыбыта. Ити сыл сааһыттан “Таатта” совхоһун отделенията буолан, 1991 сыллаахха диэри үлэлээбитэ.  

Боотурускай улуус Амма өрүс үрдүгэр баар бөлөх нэһилиэктэриттэн таһаҕаһы Охуоскай пордугар тиэрдээччилэр, Дьокуускайтан ылбыт таһаҕастарын оҕустар сыарҕаларыгар тиэнэн, Сулҕаччы нэһилиэгин сиригэр мунньаллара уонна сааскы таһаҕаһы ити сиртэн ындыылаах аттарга тиэнэн баран, Амма өрүһү туораан, Амма сындыыс хайатын нөҥүө түһэн, Куолума үрэх баһынан үрэххэ киирэн, бу Куолума үрэҕинэн айаннаан, Алдан өрүскэ тиийэн, өрүһү муус үрдүнэн туораан, Мас Аппа сиригэр “Бельская” дьаамҥа кэлэн, аҕыйах күн сынньанан баран, уһун унньуктаах айаннарын саҕалыыллара. Ити айан суолун Сэбиэскэй былаас олохтонуор диэри олохтоохтор туһаммыттара.

Ньылҕаҥҥа уонна Үт сиригэр тиийиэхтээх таһаҕас Боотурускай улуус Эмис нэһилиэгэр мунньуллара, уонна сааскы суолунан Эмис нэһилиэгин аттыгар баар Мэҥэ уонна Хаҥалас улуустар нэһилиэктэрин таһаҕасчыттара, ити сиртэн таһаҕаһы аттар ындыыларыгар тиэнэн, Ньылҕаҥҥа тиэрдэр таһаҕаһы, Амма солобудатын аттынан айаннаан, Бөтүҥ нэһилиэгин сиринэн, Амма өрүһү туоратан, салгыы сис хайаны туораан, Нуотара үрэҕинэн айаннаан иһэн, бу үрэхтэн туораан, Муокуйа үрэххэ киирэн, Уус – Маайа сэлиэнньэтигэр тиийэн, Алданы муус үрдүнэн хаамтаран тахсан, Маайда үрэҕи сорох сиринэн муус үрдүнэн, сороҕун үрэҕи кыйа  Ньылҕаҥҥа диэри айанныыллара.

Онтон Үт сиригэр тиийиэхтээх таһаҕаһы илдьээччилэр, Амма солободуттан Амманы өрө баран, Чакыр нэһилиэгин сиринэн Амманы туораан, соҕурулуу – илин туһаайыынан, букатын атын суолунан Үккэ айаннаан тиийэллэрэ.

Дүпсүн улууһун нэһилиэктэрин таһаҕасчыттара, таһаҕастарын Чээриктэй нэһилиэгин сириттэн ындыыга тиэнэн, Алдан өрүс мууһунан өрө айаннаан, Байаҕантай улууһугар тиийэн, ити улуус таһаҕасчыттара Охуоскай пуордугар айанныыр суолларынан, Тыры үрэҕин өрө айаннаан, Сэттэ Дабаан сис хайатын туораан, эмиэ Ааллаах – Үүн үрэҕин баһынан туораан, Ааллаах – Үүн уонна Үүдэм үрэхтэр икки ардыларыгар баар хайалаах дойдуну ааһан, Үүдэм үрэҕин туораан, Дьугдьур сис хайатын нөҥүөлээн, Урак үрэҕин таҥнары айаннаан Охуоскай куоракка тиийэллэрэ.

а)     аны сайыҥҥы “Ярмонскимъ путемъ” айан суолунан барыахтаах таһаҕаһы тутаары, эмиэ бары улуустартан кураанах ындыы аттаахтар Дьаҥхаады нэһилиэгэр Дьаарбаҥҥа кэлэн, бэс ыйын 4 күнүттэн  25 күнүгэр диэри  таһаҕаһы тутуохтаахтар.

б)   сайыҥҥы суолунан барыахтаах таһаҕастары, Земистибэ Суута куорат олохтоохторун наймылаһан,  ыскылааттартан өрүс туорааһыныгар тиэйэн аҕалан, улахан оҥочолорго тиэйэн, өрүс уҥуор Дьаарбан бириистэниигэр таһаараллар. Улахан оҥочолору уонна ити оҥочолор эрдииһиттэрин хамнастарын Уобалас Земистибэтин Суута дьаһайара. Сорох дьыл, сааскы өрүс халаанын уута үрдүк буоллаҕына, таһаҕастаах оҥочолор Туруйалаах диэн сиргэ тиксэллэрэ. Бу сиргэ  ындыы аттарыгар таһаҕастары тиэнээт, ыраах сирдэргэ айанныырга туруналлара.  Өскөтүн, таһаҕас ындан тиэйии Хантарааҕы кэһэн, таһаҕас таһыытыгар дьоннорун, сылгыларын нэһилиэктэн ыыппакка, аккаастанар түбэлтэлэригэр, улахан ыстыраабы сүгэллэрэ. Таһаҕастары ыраах сирдэргэ барыахтаах таһаҕастары Хонтуруоллуур (Дистанционный смотритель) киһи дьаһайыытынан, атын нэһилиэктэртэн таһаҕасчыттары, көлөнү булан, таһаҕаһы тиэрдиллиэхтээх сирдэригэр ыытара.

Бороҕон,  Дүпсүн, Нам, Мэҥэ улуустарын таһаҕасчыттара Верхоянскайга тиэрдиэхтээх таһаҕастарын хоту диэки туһаайыынан, Бороҕон нэһилиэгэр Мүрү күөлүн аттынан, Дүпсүн нэһилиэгин курдары айаннаан, Байаҕантай улууһун  Түүлээх нэһилиэгин сиринэн, Тандыҥы үрэх төрдүнэн, Алдан өрүһү туораан, Кэлэ үрэҕин өрө айаннаан, Дьааҥы хайатын туораан, Сартан уонна Адыаччы үрэхтэринэн айаннаан, Дьааҥы өрүһүгэр Верхоянскайга тиийэллэрэ. Таһаҕасчыттар ити сиртэн төннөллөрө.

Итиннэ тиийбит таһаҕаһы, ити сиртэн хомуллубут аттарынан, онно олохтоох сахалар сааскы, сайыҥҥы суолунан Зашиверскайга, Абыйга тиэрдэллэрэ. Итиннэ тиийбит таһаҕаһы онно олохтоох сахалар, эбээннэр таба, ыт көлөнөн Аллараа, Үөһээ Халымаларга тиэрдэллэрэ.

Ону ааһан, Верхоянскайтан Хоту байҕал кытыытыгар, Өлүөнэ өрүс төрдүгэр, Булуҥҥа, Анаабыр өрүс төрдүгэр олохтоохтор таба, ыт көлөнөн таһаҕаһы тиэрдэллэрэ.

9. Таһаҕаһы тутууга, туһааннаах таһаҕасчыттар болдьоммут кэмҥэ кэлбэтэхтэрин содула.

Үөһээ этиллибитин курдук, таһаҕас таһыытыгар болдьоммут кэмҥэ хойутаан кэлэр түбэлтэлэригэр улахан сэмэлэниини, харчынан да ыстыраабы төлүөхтэрин сөбө. Өскөтүн, нэһилиэктэн кэлиэхтээх таһаҕасчыттар төрүт кэлбэтэхтэринэ, туһааннаах киннээс ат, оҕус көлө төбөтүгэр күнүн 25 харчынан ыстыраабы, бу таһаҕас бу сиртэн айаҥҥа барыар диэри төлүөхтээҕэ.

10. Таһаҕасчыттар айаҥҥа турунар кэмнэрэ.

Сааскы кэмҥэ ”пластовымъ путемъ” айаҥҥа ааттанар таһаҕасчыттар, ол аата кулун тутар ыйга Дьокуускай куораттан оҕустар сыарҕаларыгар тиэйэн таһаарбыт таһаҕастарын, улуустар аайы  мунньар   сирдэригэр, нэһилиэктэртэн кураанах ындыылаах аттардаах кэлэннэр, бу сиртэн Охуоскай пордугар тиэрдиэхтээх таһаҕастарын тиэнэн ыраах айаҥҥа туруналлара. Нэһилиэктэр  таһаҕасчыттарын, нэһилиэк мунньаҕынан анаммыт, эмиэ бэйэтэ таһаҕасчыт, бэйэтин нэһилиэгин таһаҕасчыттарын салайар хаппараалы (капрал) талаллара.  Бу таһаҕасчыттар хаппараал салайыытынан, Аллан өрүһүн мууһа хамсыан иннинэ, өрүс мууһа кытаанах эрдэҕинэ, муус устар ый бүтүүтэ  өрүһү туораан тахсыахтаахтар. Өскөтүн Алдан туораһыныгар Чаппандаттан Мас Аппаҕа “Бельская станция” туорууллара. (1828 сылтан  ыла, “Алдан” нэһилиэгэ тэриллиэҕиттэн, Кириэстээх үрүйэ төрдүнэн “Охотский перевоз” диэн ааттаммыт “Алдан” нэһилиэгин Ородобуойа баар сиринэн Аллан өрүһү туоруур буолбуттара). Охуоскай бэрэбиэһинэн уонна Уус – Маайанан Аллан өрүһү туораһыҥҥа таһаҕасчыттар хойутаан, муус ырбыыта таҕыстаҕына даҕаны өрүһү туоруур кыахтаахтара. Ол аата, өрүс мууһа хамсаата да, өрүһү уҥуор – маҕаар сылдьыһыы уурайар. Хойутаабыт таһаҕасчыттар өрүһүнэн муус устара бүппүтүн кэннэ, таһаҕастарын оҥочо буланнар, бэйэлэрэ туоратыахтаахтар. Таһаҕасчыттар төннөн иһэн Алдан уонна Амма өрүстэри аттарын харбатан туораталлара.

Сайыҥҥы кэмҥэ “ярмонскимъ путемъ” айаҥҥа аттанар таһаҕасчыттар, Өлүөнэ мууһа устан бараммытын кэннэ, бэс ыйын саҕаланыыта, Дьаарбан бириистэниттэн (билиҥҥи Мэҥэ – Хаҥалас Дьаҥхаады нэһилиэгэр, билиҥҥи Төхтүр сэлиэнньэтин аттыгар баар),  өрүс хочотуттан айаҥҥа туруналлара. Өскөтүн хочону өрүс халаанын уута ылан турар буоллаҕына,  нэһилиэктэртэн ындыылаах атааттардаах, хаппараал салалталаах таһаҕасчыттар мыраан үрдүгэр баар Туруйалаах диэн ааттаах сиргэ тиийиэхтээхтэр. Кинилэр бу сиргэ айаннаан кэлиэхтэрин иннинэ, улуус нэһилиэктэрин таһаҕасчыттара ыраах сирдэргэ тиэрдиэхтээх таһаҕастарын ыла улуустартан таһаҕас тутар анаммыт дьоннор куоракка киирэн, Уобалас Земистибэтин Суута анаабыт киһититтэн, таһаҕастары ылан, өрүс уҥуор улахан аалларынан (карбаз) туораталлара. Бу таһаҕастары таһаҕасчыттар аттарга ындан баран, ыраах айаҥҥа туруналлара. Земистибэ Суута баһаарбыт Расписаниетынан, сайыҥҥы кэмҥэ айанныыр таһаҕасыттар, Охотскай пордугар биир ыйынан тиэрдиэхтээхтэр.

11. Аара айан кэмигэр таһаҕасчыттар аттара өлөр түбэлтэлэригэр, атын аттарынан солбуйуу.

Таһаҕас таһыытын Хантарааҕын быһыытынан, таһаҕас таһыытыгар барыахтаах аттар үчүгэй туруктаах, үчүгэй  уойулаах буолуохтаахтар. Ону таһынан аттар ындыыны таһарга үөрүйэх буолуохтаахтар. Таһаҕасыт бэйэтэ миинэр атыттан ураты, кини утуйар таҥаһын, малын ында сылдьар биир ат көрүллэрэ. Ону таһынан, хас уон ындыы атыттан ураты, солбуһукка анаммыт, биир сулумах ат баар буолара ирдэниллэрэ. Атын күн, бу акка ындыыны тиэйэн, атын аты сынньатарга аналлааҕа, эбэтэр араа дэҥнэнэн өлбүт ат таһаҕаһан, ордук акка тиэйэллэрэ. Итинник айаннаан истэхтэринэ салгыы атын ат оһоллонон өлөр түбэлтэтигэр, эбэтэр хас да сылгы өлөр түбэлтэтигэр, бу таһаҕастары биир сиргэ чөмөхтөөн, саалаах хаһааҕынан харабыллатан хаалларан баран, таһаҕасчыттар чугас баар дьаамҥа тиийэн тохтоон, түүнүн – күнүһүн аахсыбакка, кураанах ындыы аттардаах кэлэн, хаалбыт таһаҕаһы тиэнэн, тохтообут дьаамнарыгар тиийэн,  таһаҕаһы тутар ампаарга (магазин) дьаамы тутан олорор киһиэхэ, хардарыта суруктаһан туттараллара.

Эбэтэр, бу дэҥнэммит аттар таһаҕастарын үүнэн тутар икки, үс тиити туһанан, үрдүк лаабыс оҥоро охсоллоро уонна таһаҕаһы онно таһааран, ардах уута хоппот гына сабан уонна эһэлэр лаабыска ыыттыбаттарын курдук оҥорон, лаабыс тииттэрин хатырыгын суллаан кэбиһэллэрэ. Күһүн таһаҕасчыттар төннөн кэлэн иһэн, бу таһаҕаһы тиэнэн, чугас баар дьаам ампаарыгар туттараллара. Бу хаалларбыт таһаҕастарын туһунан, Охотскай порт администрациятыгар уонна Дьокуускай Уобалас Бырабылыанньатыгар биллэрэллэрэ.

Эһиилги сылыгар, Охуоскай пордугар ааһан иһэн, бу хаалбыт таһаҕаһы тиэнэргэ анаан аҕалбыт аттарыгар ындан Охотскай пордугар туттараллара.  

12. Аара айан суолугар таһаҕаһы таһыы кэмигэр өлбүт сылгылар өлүктэрин дьаһайыы.

Үгүс сыллардаах таһаҕас таһыытын кэмигэр, ордук таҕас таһыытын бастакы сылларыгар, тиэтэллээх айаҥҥа ыктаран, таһаҕасчыттар дэҥнэнэн өлбүт сылгыларын, оҕустар, сүөһүлэр өлүктэрин харайбакка таах сытыаран хаалларалларыттан, көлөлөр өлүктэрин сытыйыыта тахсара. Өлүк сытыйыытын сыта, көлө сылгытын айанын мэһэйдиирэ, өлүккэ эһэлэр мустуулара, таһаҕасчыттыргарга мэһэй буолара. Көлөҕө сыстыганнаах ыарыы тарҕанарыгар төрүөт буолара.    

1760-нус сылларыттан ыла, аара айаннааһын кэмигэр таһаҕас таһан иһэн биир эмэ сылгы өллөҕүнэ, таһаҕасчыттары кытта бииргэ сылдьар конвоир казактар уонна хаппарааллар, салайыыларынан, таһаҕасчыттар өлбүт сылгылары, бу сымнаҕас сирдээх сиргэ буоллаҕына, сиргэ көмүөхтээхтэрэ, хайалаах таас сирдээх дойдуга, аттар өлүктэрин уматыахтаахтара ирдэниллэр буолбута.

Ол гынан баран, сорох сылларга Охуоскай айанын суолугар олус үгүс сылгы дьаҥтан өлүтэлиир түбэлтэлэрэ баара. Таһаҕасчыттар биир бөлөхтөрүгэр 200, 300 сылгы баар буолара. Сорох сылларга бу сылгылартан аҥаардарыттан кэриэтэ үгүс сылгы, сүөһү өлөр түгэннэрэ баара. Итиччэ үгүс сүөһүнү, сылгыны көмөргө үгүс күн барарыттан ыктаран, таһаҕасчыттар тохтообокко айанныы сатыыллара.

Ол иһин, бу өлүктэр дьаҥы тарҕаппатыннар диэннэр, ааспыт өттүгэр, сорох сылларга, ордук дьаҥтан үгүс сылгы өлбүт сылларыгар — сылгы, сүөһү өлүктэрин көмөр, уоттуур сорудахтаах хамаандалары тэрийэллэрэ. Бу хамаанданы унтер-офицер салайара. Хамаандаҕа сэттэ улуустар нэһилиэктэриттэн биирдии,  иккилии киһини хомуйан, уонтан тахса киһилээх хамаандалар тэриллэллэрэ. Хамаандаҕа орто саастаах, сатабыллаах дьону хомуйар ирдэбил туруоруллара. Кинилэр аһыыр астарын, туттар сэптэрин, көлөлөрүн улуустар тэрийэллэрэ. Бү үлэлэрин иһин хамнас төлөнөрө. Куһаҕаннык үлэлиир киһини таһыйыы туттуллара.  

Ону таһынан, сааскы, сайыҥҥы кэмнэргэ таһас таһааччыларга үлэлэрин чэпчэтэн, ыаллара суох айан суолларыгар “Дьокуукай – Охуоскай” суолугар Алдан өрүс уонна Охуоскай муора икки ардыгар, кэнники сылларга “Дьокуускай – Верхоянскай” таһаҕас таһар ыллык суолугар Алдан өрүс уонна Верхочнскай куорат икки ардыгар, Дьоккускай Уобалас Правлениятын Быһаарыытынан, таһаҕасчыттар хонон ааһалларыгар анаан “поварня” диэн ааттаан, баай ыаллар сайылыктарыгар ынахтарын ыыр алта эҥэрдээх титииктэрин курдук тутууну, эмиэ унтер-офицер салайар, нэһилиэктэртэн биирдии киһини хомуйан, анал биригээдэлэр айан суолун көннөрүү үлэлэри ыыта сылдьан, ити “повярнялары” туталлара. Суолу көннөрүү үлэтигэр киирэллэрэ: айан суолугар ындыылаах көлө ааһарыгар суолу кэҥэтэн тииттэри, хатыҥнары кэрдии; обоччолоох сирдэргэ маһы тэлгэтии;

13. Таһаҕасчыттар таһаҕаһы ханнык кэмҥэ тиэрдээхтэрэ.

Хас эмэ тыһыынчанан сылгылаах таһаҕасчыттар икки (пластовымъ путемъ уонна ярмонскимъ путемъ) бөлөхтөрө, Охуоскай пордугар биир кэмҥэ чопу кэлэр кыахтара суоҕа. Бастакынан, сааскы да, сайыҥҥы да таһаҕас таһыытын 200, 300 көлөлөөх бөлөхтөрө  иккилии, үстүү күн арыттаах айанныыллара. Иккиһинэн, аара суога араас моһоллор үгүстэрэ, ол курдук элбэх үрэхтэри, өрүстэри туорааһын, сайынын үрэх сирдэр оборчолоро, бадарааннаах сирдэрэ элбэҕэ, таас сирдээх дойдуга сылгы туйаҕын ыарыыта, түүнүн сылгылары эһэ аймааһына буолаллара. Ол да буоллар, Уобалас Правленията, таһаҕасчыттарга ыйыллыбыт кэмнэригэр, Охуотскай пордугар тиийэ охсоллорун ирдиирэ.

Охуоскай пордугар тиийии

Сааскы (пластовымъ путемъ) айан суолунан айанныыр таһаҕасчыттар, Охуоскай пордугар бэс ыйын бүтүүтэ 20 күнүттэн    атырдьах ыйын 1 күнүн икки ардыгар, таһаҕастарын туттара охсуохтаахтара. Охуоскай пордугар көлөнөн таһаҕас кэлиитин бастакы бөлөхтөрүн муора хараабыллара кэтэһэн тураллара. Таһаҕасчыттары арыаллаан иһэр казактар конвойдара, таһаҕасчыттар аара суолга бытааралларын таһаарбат сорудахтаахтара. Онтон, таһаҕасчыттар иккис (ярмонскимъ путемъ) бөлөхтөрө, Охотскай пордугар таһаҕаһы туттарыы, от ыйын бүтүүтүттэн саҕаланан баран, алтынньы ый саҕаланыыта таһаҕаһы туттарыы түмүктэниэхтээх.

Аара суол моһоло элбэҕиттэн, үгүс сылгы өлүүтүттэн, таһаҕас аара суолга хаалар куттала үөскүүрэ. Ол иһин, аара үгүс сылгы өлөр түбэлтэтигэр, айан суолларыгар тэриллибит ыскылааттарга (магазины) өлбүт сылгылар таһаҕастарын хаппарааллар дьаһайыыларынан туттаран ааһыахтаахтар. Ол иннитэн, өлбүт көлөлөр таһаҕастарын, биир харабыл киһилээх аара суолга хаалларан баран, атын таһаҕасчыттар таһаҕастарын чугастааҕы сарайа (маҕаһыыҥҥа) тиэрдэн баран, аара суолга хаалларбыт таһаҕастарын төттөрү кэлэн, тиэнээт да, эмиэ туох да тохтоло суох, таһаҕастара хаалбыт ыскылаатын ааһа айанныы туруохтаахтара ирдэнэрэ. Таҕасчыттар аара сарайга туттаран хаалларбыт таһаҕастара Охотскай пордуттан чугас буоллаҕына, таһаҕасчыттар, портка таһаҕастарын туттараат, төттөрү баран таһаҕастарын аҕалар кыахтаахтара. Ол кыаллыбат буоллаҕына, таһаҕасчыттар эһиилигэр, Охотскайга таһаҕас аҕалалларыгар, нэһилиэктэриттэн эбии сылгыны илдьэ кэлэн, былырыын хаалларбыт таһаҕастарын ылан барыахтаахтара ирдэнэрэ. Бу маннык түбэлтэттэн, үгүс нэһилиэктэр улахан иэскэ киирэллэрэ.

Таһаҕасчыттар өлбүт көлөлөр таһаҕастарын хаалларар сирдэрэ:

Охотскайдыыр айан суола уларытыллан көнөтүк барыаҕыттан, ол аата 1828 сылтан ыла, бастакы сааскы бөлөх (пластовымъ путемъ) таһаҕасчыттара Алдан өрүс уҥа эҥэригэр баар буолбут Охоскай бэрэбиэс  ыскылаатыгар аара суолга өлбүт көлөлөрн таһаҕастарын бэс ыйын 1 күнүгэр, Ааллаах Үүн ыскылаатыгар бэс ыйын   20 күнүгэр, Үүдэм Кириэстээҕэр бэс ыйын 30 күнүгэр диэри туттаран ааһыахтаахтар.

Онтон сайыҥҥы  (ярмочнымъ путемъ) айан суолунан айаннааччылар, Дьаарбан (Ярмочная станция) дьаамын бириистэниттэн таһаҕастарын туппут күннэриттэн, биир ый иһинэн, таһаҕастарын Охотскай пордугар туттараллара ирдэнэрэ.

Үт остуруогар тиэрдиэхтээх таһаҕастары, Боотурускай улуус Эмис нэһилиэгиттэн ыам ыйын 10 күнүгэр таһаҕастарын ылаат да, балаҕан ыйын 1 күнүгэр тиийэн туттарыахтаахтар.

Ныльҕаҥҥа тиийиэхтээх таһаҕастарын Дьаарбан бириистэнигэр балаҕан ыйын  5 күнүгэр ылаат да,  сэтинньи ый  1 күнүгэр туттарыахтаахтар.

Халымалыыр айан суолунан айанныр таһаҕасчыттар, Верхоянскайга тиийиэхтээх таһаҕастарын Дьаарбан бириистэниттэн атырдьах ыйын 15 ҕүнүгэр туталлара уонна Верхоянскайга сэтинньи ый  1 күнүгэр тиэрдиэхтээхтэрэ.

Зашиверскайга таһаҕасчыттар таһаҕастары, нөҥүө сыл тохсунньу 1 күнүгэр таһаҕастары туттарыахтаахтара.

Үгүс түбэлтэҕэ, таһаҕасчыттар айаннаан истэхтэринэ, халыҥ хаар түһэн, биитэр араас биричиинэлэринэн айаннара бытаарар буоллаҕына,  таһаҕасчыттар нөҥүө сыл туттараллара. Уобалас иһигэр ыраах сирдэргэ таһаҕас тиэрдээччилэр, ити этиллибит Земистибэ Суута оҥорбут Расписаниетын иннинэ таһаҕастарын тиэнэ охсон айанныы сатыыллара. Кинилэр бу ыраах сирдэргэ хойут айаннааһыннара, таһаҕастары Дьокуускай куорат ыскылааттарыттан, Дьаарбан бириистэнигэр диэри таһаҕастары улахан аалларынан (карбастарынан) туораталлара.

14. Таһаҕасчыттартан таһаҕастарын тутуу бэрээдэгэ.

Хойукку кэмнэргэ диэри Охотскай пордугар  Дьокуускайтан кэлбит таһаҕаһы биир сиргэ, анал сарайдардаах, харабыллардаах таһаҕастары тутар сир суоҕуттан, таһаҕасчыттар туттарыахтаах таһаҕастарын, туттарар уочараттарын кэтэһэн, таһаҕастарын харабыллаан хастыы эмэ күн, аһаҕас халлаан анныгар хоноллоро. Бу маннык түбэлтэҕэ таһаҕас, сылгылар да сүтэр үгүс түбэлтэлэрэ тахсара.

Охотскай куорат аннынан, муора уута чычааһа бэрт буолан, муора хараабыллара, муора кытыытыттан, хас да биэрэстэ ыраах тохтоон туран, кытыыттан эрдииһиттэрдээх улахан оҥочолор Дьокуускайтан кэлбит таһаҕастары аҕалан туттараллара. Итинник куһаҕан түбэлтэлэр тахсыбаттарын туһугар, маннык дьаһаллары ылыммыттар:

а)     Охотскай пордугар таһаҕасчыттар аҕалбыт таһаҕастарын анаан тутар киэҥ тиэргэннээх ыскылааттар баар буолбуттар;

б)     бу ыскылаат тиэргэнигэр киллэрбит таһаҕасчыттар бэйэлэрэ түүннэри маныыллара уонна уочарат быһыытынан, таһаҕасчыттар таһаҕастарын туттараллара олохтоммут;

в)     таһаҕасчыттар Охотскай пордугар кэлээт да кинилэр хаппарааллара, эбэтэр таһаҕастары тиэйэн аҕалыыга эппиэттээх дьонноро порт салалтатыгар – ханнык улуус, нэһилиэк таһаҕасчыттара төһө уонна туох таһаҕаһы аҕалбыттарын биллэрэ охсуохтаахтар;

д)      таһаҕаһы туттарыы кэмигэр, Охотскай уезд Пристава, хонтуора чиновниктара баар буолуохтаахтар. Кинилэр таһаҕаһы туттарыы бэрээдэгин дьаһайан ыытыахтаахтар;

г)       олохтоох тэрилтэ салайааччылара (Начальство) таһаҕас тиэйэн кэлбит таһаҕасчыттар, таһаҕастарын туттара охсон, порт иһиттэн төттөрү айанныылларын хонтуруоллууллара;

н)     Охотскай пордугар таһаҕасчыттар бөлөхтөрө таһаҕаһы туттардахтарына, олохтоох Пристав хас бөлөх аайы, ханнык улуус нэһилиэгиттэн төһө таһаҕастаах көлө, ханнык күҥҥэ бүтүн таһаҕастарын туттарбыт мэктиэ квитанциялары Охотскай порт Салатата баарына биэрэрэ. Бу квитанцияҕа таһаҕас тастарыы иһин пошлина тутуллубата, таһаҕастар хаалара (тара) бүтүн диэн мэктиэлээн, Пристав  Порт бэчээтин ууруохтааҕа. Бу бэчээт ууруллубут квитанциятын улуус нэһилиэктэрэ таһаҕас таһыытыгар Эппиэттээх киһи, Дьокуускай Уобалас Земистибэтин Суутугар аҕалан туттарахтааҕа уонна таһаҕас таһыытын туһунан толору быһаарыы суруйан биэрэрэ. Земистибэ Суута Уобалас Правлениятыгар оччуоту оҥороро.

Уобалас Правленията улуустар нэһилиэктэрин таһаҕасчыттара, Дьокуускай ыскылаатыттан, эбэтэр Дьаарбан бириистэниттэн төһө таһаҕаһы ылбыттара уонна төһө таһаҕаһы Охотскай пордугар туттарбыттара быһаарыллара. Аара айан суолугар көлөлөр өлүүлэриттэн төһө таһаҕас, ханна хаалбыттара биллэн тахсара. Уобалас Правленията аара суолга хаалбыт таһаҕастары, эһиил туһааннаах нэһилиэктэр таһаҕасчыттара ылан ааһалларыгар анаан туһунан Дьаһал таһаарара.

15. Ыраах сирдэргэ таһаҕас тастарыы иһин төлөбүр

Охотскай пордугар уонна Дьокуускай уобалас иһигэр ыраах баар сирдэргэ таһаҕас тастарыыга Контрагын холобуруттан.

Охотскай таһаҕастары тастарарар айан суолунан (трактъ) сааскы кэмҥэ (пластовымъ путемъ) тастарыыттан.

Охотскай пордугар – 11 солкуобай 42 харчы.

Алдан өрүс Алдан маҕаһыыныгар туттардахатына (Охотский перевоз) – 4 солкуобай 57 харчы.

Ааллаах Үүн маҕаһыыныгар – 7 солкуобай 14 харчы.

Үүдэм үрэҕэр баар Юдома – Крестовскай маҕаһыыныгар —  8 солкуобай 42 харчы.

Амма солобудатын нөҥүө айаннаан Үт остуруогун маҕаһыыныгар —  11 солкуобай  42 харчы.

Уус – Маайаны сэлиэнньэтин нөҥүө айаннаан Ньылҕан маҕаһыыныгар – 11 солкуобай  42 харчы.

Маача Столылыыр эбэҥкилэр түһүүлэригэр  –  17 солкуобай.

Халыма айанын суолунан:

Өймөкөөҥҥө —  11 солкуобай 42 харчы. Орто Халымаҕа —   22 солкуобай 18 харчы.

Өймөкөөҥҥө уонна Халымаҕа барар быһа суол

Бу сирдэргэ айанныылларыгар Байаҕантай буолаһын Саһыл нэһилиэгэр араас улуустартан айаннаан кэлэллэрэ. Дүпсүн улууһун таһаҕасчыттара Алдан өрүс мууһун үрдүнэн айаннаан кэлэллэрэ. Мэҥэ, Бороҕон улуустарын таһаҕасчыттара Мүрү күөлүттэн улахан айан суолунан Чаачыгый, Буоратай, Чурапчы дьаамнара баар сиринэн айаннаан, Боотурускай улуус  Үһүс Дьохсоҕон сиригэр кэлэн, Дьиэбэгэнэ дьаамыттан салгыы, 2-ис, 1-кы Дьохсоҕоннор нэһилиэктэрин сиринэн (Ытык – Күөл), Байаҕантай буолаһын 1-кы уонна 2-ис (Уолба) Игидэйдэр нэһилиэктэрин сирдэринэн айаннаан Саһыл нэһилиэгэр кэлэн, Алдан өрүһү туораан, Илин Хаандыга үрэҕин  тыатынан айаннаан, Сэттэ Дабаан сис хайа илин баһынан Томпорук диэн үрэҕинэн, салгыы Күбэмэ үрэҕинэ айаннаан, бу сис хайаны уҥуордаан, Индигир өрүһү туораан, Өймөкөөн сис хайатын нөҥүөлээн Өймөкөөн сиригэр тиийэллэрэ. Салгыы хайалаах сирдэринэн айаннаан, Муома үрэҕин Сааһыыр диэн аттаах сиринэн айаннаан, Муома сис хайатын туораан, Орто Халымаҕа (Зырянкаҕа) тиийэллэрэ.

Верхоянскайдыыр улахан айан суолунан:

Таһаҕаһы Верхоянскай маҕаһыыныгар тиэртэхтэринэ – 7 солкуобай 14 харчы.

Таһаҕаһы Зашиверскай маҕаһыыныгар — 11 солкуобай 42 харчы.

Таһаҕаһы таһыыга төлөнөр харчы — үрүҥ көмүс харчы курсунан төлөнөрө.  Сааскы таһаҕас таһыытыгар, биирдии хаҥха ыҥыырдаах таһаҕастаах ат ындыыта — 5,5 буут (пуд – 16 кг) таһаҕаһы ындыыларыгар ууруналлара. Ындыынан таһаҕас таһар ыҥыырдарын “хаҥха ыҥыыр” диэн ааттыыллара.

Сайыҥҥы айан суолунан таһаҕас таһыытын төлөбүрэ

Охотскай айанын суолунан  аатанааччылар таһаҕастарын бэс ыйын 5 күнүгэр диэри тиэрдэн туттардахтарына – 17 солк. 14 харчыны ылаллар;  бэс ыйын 5 күнүттэн бэс ыйын  10 күнүгэр диэри таһаҕастарын туттардахтарына —  22 солкуобай 85 харчыны ылыллар; онтон бэс ыйын 10 күнүттэн бэс ыйын  20 күнүгэр диэри таһаҕастарын туттардахтарына – 28 солкуобай  57 харчы ылаллара. Сайыҥҥы айан суолунан айаннааччылар биирдии ындыы аттарыгар  5-тии буут таһаҕаһы, онтон да кыра таһаҕаһы ындаллара. Сайыҥҥы айан суолунан айаннааччылар бөлөхтөрүгэр  100 эбэтэр мантах аҕыйаҕа суох сылгы ахсаана буолара булгуччу ирдэнэрэ. Харчынан төдөһүү үрүҥ көмүс харчы курсунан төлөнөрө.

Харчынан таһаҕаһы төлөһүү сыаната Контракка икки өттүттэн кэпсэтии быһыытынан барара.

16. Таһаҕас таһааччыларга үлэлэрин иһин төлөбүр бэриллэр кэмэ

Таһаҕас таһыыта бүппүт кэмигэ сэтинньи, ахсынньы ыйдарга, таһаҕасчыттар төһө таһаҕаһы туһааннаах сиргэ тиэрпиттэрин туоһу буолар квитанцияларынан уонна таһаҕаһы тастарыыга Уобалас Правдениятын кытта Контракт быһыытынан, таһаҕас тастарыыга эппиэттээх дьоннор Солуокка уурбут баайдарын көрдөрөр квитанция иһин 1 солкуобай 42 харчы төлөммүт буоллаҕына, Уобалас Бырабылыанньата Земистибэ Суутугар төлөһүүнү көҥүллүүр.                         

17. Таһаҕаһы тастарыы иһин харчыны төлөөһүн бэрээдэгэ

Таһаҕас таһааччылар инникитин даҕаны таһаҕас таһыытыгар көхтөөхтүк кытталларын туһугар, таһаҕасчыттар ыраах айаҥҥа сылдьан орускуоттары таһаарбыттарын үрдүнэн, Дьокуускай Уобалас Правленията, таһаҕас таһыытын иһин төлөбүрү маннык быһыылаахтык төлөһөрө:

а)      Провиантскай уонна Коммиссариатскай Департаменнар, Казеннай Палата уонна Морской Министерстибэлэр  араас биэдэмэстибэлэр да буоллаллар, таһаҕастары тастарыы иһин төлөбүрү Дьокуускай Уобалас Правленията эрдэ толоруллубут докумуоннарга олоҕуран кэмигэр төлүүрэ. 

б)    а  хаһынаттан харчыны ылыыга улуус Быраабатын Быыбарынай Кулубата куоракка киирэрэ. Ону таһынан кинини кытта улуус нэһидиэктэрин аатыттан таһаҕас тастарыыга биир Эппиэттээх нэһилиэк кинээһэ киирэрэ. Бу анаммыт Быыбарынай Кулуба улуус Кулубата улууһун араас кыһалҕатыгар (түһээннэр) бу харчынан төлөһүүтүн таһаарыа суохтаах.

18. Таһаҕаһы таһыы айанын кэмигэр аара суолга таһаҕас көлөтө өлөн таһаарыллыбыт орускуот иһин ыстыраабы боростуой таһаҕасчыт хас сылгы аайы үрүҥ көмүһүнэн 1 солкуобай 42 харчылаах ыстыраабы төлүүр кыаҕа суоҕа. Бу төлөөһүнү улуус Кулубата таһаҕас таһыытыгар Эппиэттээх киһини кытта, нэһилиэктэртэн таһаарыллыбыт ночооту, таһаҕасчыттар аҕалан туттарбыт квитанцияларынан төлөһөллөрө. 

19. Охотскайтан уонна да атын сирдэртэн кураанах бэрэмэдэйдэри аҕалыы иһин төлөбүр харчыта.

Охотскай маҕаһыыныгар, аара суол маҕаһыыннарыгар уонна атын сирдэр маҕаһыыннарыгар атыыга анаан бурдуктара, куруппалара сүөкэммит кураанах бэрэмэдэйдэри уонна атын маллары Дьокуускайга төттөрү ыыталлара, ол иһигэр күндү түүлээҕи кытта, таһаҕастары Дьокуускайга тиэрдибит ындыылаах аттарынан ыыталлара. Ол инниттэн, кураанах бэрэмэдэйдэри суулуу тутан, кураанах бэрэмэдэйгэ ыга хаалыыллара.Бэрэмэдэйдэр хааламмыт ындыыларын ыйааһына 4,5 буут ыйааһыннаах буолуохтаах.

Ыраах баар маҕаһыыннартан кураанах бэрэмэдэйдэри уонна араас тээбириннэри Дьокуускайга таһаҕасчыттар аҕалыыларын сыаната үрүҥ көмүс харчынан:

Охотскайтан, Үт остуруогуттан, Зашиверскайтан, Өймөкөөнтөн уонна Ньылҕантан Казна үрүҥ көмүс харчынан төлҕһүүтэ  —  8 солкуобай 57 харчы:

Верхоянскайтан – 7 солкуобай 14 харчы:

Алдантан  —  2 солкуобай 57 харчы:

Ааллаах Үүнтэн  —  4 солкуобай  28 харчы;

Үүдэм Кириэстээҕиттэн  —   5 солкуобай;

Маача Саамылыырыттан  — 5 солкуобай.

Бу төттөрү кэлэр таһаҕастары таһаҕасчыттар тохсунньу ый бастакы күннэригэр туттарыахтаахтар.

Охотскай пордугар кураанах бэрэмэдэйдр ыйааһыннара 4,5 бууттан ордуо суохтаахтар, эбэтэр атын да Дьокуускайга кэлиэхтээх таһаҕастар иһин төлөбүрэ  Охотскай пордугар оҥоһуллуохтаах. Бу харчылары таһаҕас тастарыыга Эппиэттээх,  эбэтэр хаппараал бу харчылары сонно тута таһаҕасчыттара түҥэтиэхтээҕэ. Итинтэн атын таһаҕастары төттөрү таһыыттан Дьокуускай уокуругуттан сылдьар таһаҕасчыттар босхолонуохтаахтар.

20. Саха таһаҕасчыттара ыраас харчынан Охотскай уонна ыраах баар сирдэргэ таһаҕас таһыытыттан эрэ харчыланаллара. Бу харчынан кинилэр араас түһээннэри, араас тардыылары төлүүллэрэ. Чааһынай кэпсэтиинэн таһаҕастары тастарааччылар, наар барыстаахтык сылдьар инниттэн, айаҥҥа куттала кыра сирдэринэн сылдьа сатыыллара. Ол иһин таһаҕаһы тастарааччылар (Дьокуускай Уобалас Правленията) улуустар Кулубаларын кытта Дуогабар түһэрсэр буолбуттара. Онон, таһаҕас тастарыы кутталлаах уонна ыарахан сырыы баар сириттэн куота сатыыр нуучча атыыһыттара үлэлииллэрэ тохтообута. Ол курдук, уруккуларын курдук, ыарахан кутталлаах айанын суолларынан саха таһаҕасчыттара сылдьаллара тохтооботоҕо.

21.

Охотскай куоратыгар айанныыр байыаннайдарга, хайыыга олоро барааччыларга уонна да атын сирдэргэ айаннааччыларга, сахалар нэһилиэктэриттэн көлөлөрү ылыы.

Алтынньы ый 20 күнүгэр 1825 сыллаахха Илин Сибиир генерал Губернатор Тойоно,  95 № -дээх Иркутскай Уопсай Губернскай Управления Журналыгар Быһаарыытынан, Үт сиригэр, Төмтөөҥҥө, Өймөкөөҥҥө, Учурга, Аимҥа уона да атын тоҥустар түөлбэлээн олорор сирдэригэр   чиновникьар, таҥара дьиэтин үлэһиттэрэ, казактар айанныылларыгар анаан, сахалар олорор нэһилиэктэрин кинээстэрэ, айанньыттар төһө көлөҕө наадыйалларынан көлөлөрү, көлө көрөөччүлээн, сирдьит дьоннордоон биэриэхтээхтэр. Айанньыттар көлөнү туһаныыларын иһин харчынан төлөөһүн.

а)     Охотскуой куоратыгар сааскы уонна сайыҥҥы айаннар суолларынан айанныырга биирдии көлө иһин – 11 солкуобай  42 харчы;   Үт уонна Өймөкөөн сирдэригэр  сааскы айан суолугар- 11 солкуобай 42 харчы, онтон атын кэмнэргэ —  13 солкуобай 57 харчы;  Аим Чомгу уонна Төмтөөн сиригэр —  7 солкуобай 14 харчы;

Охотскайтан, Өймөкөөнтөн, Үттэн төттөрү айаннаан кэлиигэ — 8 солкуобай 57 харчы;

Учуртан, Төмтөөнтөн, Аим Чомгуттан төттөрү кэлиигэ – 10 солкуобай 57 харчы. Бу харчынан төлөһүү үрүҥ кэмүс харчынан барара.

б)      сааскы айан суолунан айаннааһыҥҥа, биирдии  ат ындыыта 5,5 бууттан итэҕэһэ суох ыйааһын таһаҕас буолуохтаах; сайыҥҥы айан суолунан айанныырга, биирдии ат ындыыта  5 буут ыйааһыҥҥа диэри буолуохтаах.

в)       айаҥҥа көлөнү бэлэмнээһин, көлөнөн айаннааччылар таһаҕастарын таһыы иһин төлөбүр, таһаҕаһы таһыы иһин төлөбүр курдук, Земистибэ Суута улуус улуус Кулубатын кытта төлөһүүнү оҥоруохтаах.

22. Нуотара уонна да атын сирдэринэн таһаҕастары таһыы

Сайыҥҥы айан суолунан Нуотара үрэҕин кыйа таһаҕаһы таһыы кэмигэр, бу үрэҕи туорааһыҥҥа сахалар таһаҕастарын үрэх нөҥүө туоратыыларыгар  оҥочолоох буолуохтаахтар. Кинилэр таһаҕастарын бэйэлэрэ туоратыахтаахтар. Бу айан суолугар баар дьаамнарга олорор эбэнкилэр таһаҕастары туоратыы, быһата бу үлэҕэ кыттыыны ылыа суохтаахтар. Ону таһынан, бу суолунан  айаннаан иһэр саха таһаҕасчыттарыттан харчыны ылыа суохтаахтар. Уопсайынан, таһаҕас таһыытыгар кыттыыны ылбат дьоннор, таһаҕасчыттар үлэлэригэр кытталлара бобуллар.

Почтовые тракты и другие пути.

Съ 1895 году по реке Лене установлено почтово – пассажирское пароходство Глотова – 8 почтовых пароходов.

Охотский трактъ – 1025 верстъ. На Якутской области приходится – 780 верстъ съ 14 почтовыми станциями, по одной паре почтовыхъ лошадей и по паре обывательскихъ лошадей.

Амгинский тракть ( съ г. Якутска до село Амга)  — 178 верстъ, съ 7-мью почтовыми станциями.

Вилюйский тракт – 617 верстъ съ 16 станциями.

Усть – Майский обывательский трактъ. Протяжение 163 верстъ съ 5-тью станциями по одной паре обывательскихъ лошадей.

Верхне – Колымский трактъ – (Якутскъ – Колымскъ)  2 375 верстъ.

Верхоянский трактъ – 870 верстъ.

Верхоянскъ – Верхне – Колымскъ – 1505 верстъ, съ 11 станциями.

Въ 1902 году закрыли трактъ Якутскъ – Верхоянскъ  (Боръ Ыларъ – Мюрю – р. Танда тёрде – р. Тукулан – р. Сордах – Верхоянск).  И взаменъ  новая почтово – обывательская дорога (трактъ) Якутскъ –  Марха — Кильдямцы – Намцы – Тюбя – черезъ р. Лена — Батамай – р. Тумара – Сиэгэн – Кюелъ – Сэбэн Кюелъ – Верхоянскъ.

Трактъ Верхоянскъ – Средне – Колымскъ открытъ въ 1902 году 23 марта.

Водное сообщение.

Изъ многихъ рекъ, орошаемыхъ Якутскую область водными путями служить только река Лена съ притоками река Алданъ и река Витимъ, отчасти протоки реки Алдана река Юдома и река Мая (Майда).

Река Майда притокъ реки Алдана, имеетъ протяжение около 1200 верстъ, сплавною можетъ считаться от устья р. Унъ, версть выше село Нельканъ. Здесь снаряжаются паузки, на которыхъ сплавляютъ чай и другие колониальные товары по р. Мае и по р. Алдану въ Якутскъ. По р. Юдому  другому притоку р. Алдана, на паузкахъ къ устью р. Алдана сплавляютъ чай и другие товары, доставленные зимнимъ путемъ изъ порта Охотска.

Водное сообщение въ Колымскомъ округе производится только по реке Колыма, по которой съ 1895 г. сплавляются на паузкахъ отъ урочища Заимчанъ (Сеймчанъ) казенный и  купеческий грузъ, доставляемый къ верховьямъ Колыми по зимнему пути, изъ села Ола (Ольскаго) отъ побережья Охотскаго моря. По реке Вилюй судоходенъ до устья речки Кемпендяй.