АМЕРИКА СУРУНАЛЫЫҺА САХА СИРИГЭР

1,1K

В статье известной журналистки Валентины Петровой рассказывается о посещении американской журналисткой Рут Грубер Советской Якутии в 1936 году. В ней также приведено большое интервью председателя Совнаркома ЯАССР Христофора Шараборина, которое вышло в газете «Кыым», за год до его расстрела, в том же в 1936 году. На якутском языке.

Рут Грубер 1911 сыллаахха балаҕан ыйын 30 күнүгэр Америка Холбоһуктаах штаттарын Нью-Йорк штатын Бруклин куо­ратыгар Россияттан кэлэн олохсуйбут дьэ­би­риэйдэр Гасси (Роковер) уонна Дэвид Грубер дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Сүүрбэ саастааҕар Гер­ма­ния Кельн университетыгар фи­лософия док­то­рын учуонай степенин көмүс­кээбитэ, оччолорго аан дойдуга оннук эдэр учуонай дьахтар суо­ҕа.

Нацистар Европаҕа былааһы былдьаһар кэм­нэригэр кини дойдутугар Нью-Йорка төннөр уонна «Нью-Йорк Геральд трибюн» диэн хаһыакка репортерунан үлэҕэ киирэр. Рут билэрэ-көрөрө элбэҕэ, олус сытыы майгылааҕа хаһыат үлэһиттэрин сөхтөрбүтэ. Ол да иһин буолуо, суруналыыс быһыытынан Сэбиэскэй Россияҕа тиийэн матырыйаал хомуйар сорудаҕы биэрбиттэр. Барыан иннинэ Рут Груберга наука­ҕа ситиһиитин иһин Нью-Йорк куоракка үлэ­лиир миллионер, меценат-промышленник Соломон Гуг­генхейм тэрийбит коммерческай сыала суох харчынан көмөлөһөр фондатын анал стипендия­тын туттарбыттара.

1934 сыллаахха Америкаҕа бил­лэр полярнай чинчийээччи, этнограф, суруйаач­чы, профессор Вильямур Стефенсоны (1879-1962) кыт­та кэпсэппитэ. Вильямур Стефенсон Отто Шмидты бэркэ билэрэ, ону тэҥэ кини Бүтүн Сойуустааҕы Арктическай институт солбуйааччы дириэктэрин, бил­лиилээх полярнай чинчийээччи, географическай наука доктора Рудольф Самойлович (1881-1939) профессоры эмиэ чугастык билсэрэ. Ити ааттаммыт доҕотторугар сурук суруйан, Рут Грубер матыры­йаал хомуйарыгар көмөлөһөллөрүгэр көрдөспүтэ.

1935 сыллаахха сүүрбэ түөрт эрэ саастаах Рут Грубер Америкаттан Европаҕа, онтон Москубаҕа айаҥҥа турунар. Рут, эдэр киһи сиэринэн, профессор Стефенсон суругар эрэнэрэ. Кини дьолугар Москубаҕа профессор Отто Шмидт бэрт болҕомтолоохтук кэпсэтэн баран, Арктика экспедициятыгар көтөрүн кө­ҥүллүүр сурук биэ­рэр.

Онон Главсевморпуть самолетунан ыраах хоту көтөр. Эдэр суруналыыс икки ый устата Игаркаҕа уустук айаны, олох-дьаһах ыарахан усулуобуйатын тулуйан сылдьан, бэрт элбэх матырыйаалы хомуйар, көрсүбүт дьонун кытта кэпсэтэр, хаартыскаҕа түһэрэр. «Анадырь» бо­рохуотунан айанныыр, «Большевик Заполярья» олохтоох хаһыакка английскайдыы тылынан омук моряктарыгар аналлаах ыстатыйалары суруйар.

1935 сыллаахха Америкаҕа төннөн Сибиир дьикти киэҥ эйгэтин, Арктика тулуурдаах, кыах­таах үлэһит дьонун, онно научнай чинчийиилэр үр­дүк таһымҥа ыытыллалларын туһунан кэпсиир, суруйар. Кинигэтин саҕалаан иһэн, ситэ бүтэрбэккэ, иккистээн Россияҕа барарга сорунар. Кэлин, 1939 сыллаахха, ол суруйуута «Я была в Советской Арктике» диэн ааттанан тахсар, салгыы кинигэтэ 1944, 1991 сылларга хаттаан бэчээттэнэр.

Америкаҕа төннөн кэлэн, салгыы билиэх-көрүөх са­наата батарбакка профессор Отто Шмидты кытта кэпсэтэн, иккис сырыытын Россияҕа кэлэн, аны Саха сиригэр сылдьарга былааннанар. Ол туһунан маннык суруйар: «Во втором путешествии было – история якутов, медленно поднимающихся, чтобы стать лидерами своей республики, иско­верканные человеческие истории сосланных сю­да троцкистов: парадоксальная история золо­той гонки в социалистической стране, возможно – самой невероятной гонки в современные времена. Якутия была столь самодостаточным объектом, что я решила посвятить ей отдельную книгу».

Бу сырыыга 1936 сыллаахха Рут ССРС хотугулуу-илин диэки хайысхатын тутуһан Ир­кут­скайы, Байкалы көрөн астынан, салгыы Дьо­куус­кайга тиийэн кэлэр. Өрөспүүбүлүкэ Совнар­комун бэрэссэдээтэлин Христофор Прокопьевич Шараборины кытта атырдьах ыйын 14 күнүгэр көрсүһэн интервью ылар. Сэбиэскэй кэм саҕа­ланыаҕыттан саха олоҕун төрүт укулаатын, ор­дук дьахталларга сыһыаны, олохтоох омуктар бы­һыыларын-майгыларын, култуураларын туһунан аһаҕастык кэпсэтэр. Сырыыта кэҥээн, киин куорат сүрүн социальнай тэрилтэлэрин хаартыскаҕа ус­тар, кытыы хаһаайыстыбаларын көрөр, ыаллары кэрийэр, көмүстээх Алдаҥҥа тиийэ айанныыр, Тиксиигэ биир суукка устата олох бары эйгэтин хабан үөрэтэр. Сылдьарын тухары Carl Zeiss диэн немецкэй фирма күүстээх оптикалаах фото­аппаратынан түһэрэн, историяны үйэтитэр. Салгыы кини ылбыт интервьютун кытта билсиһиэҕиҥ.

Кимий Христофор Шараборин диэн?

Христофор Прокопьевич Шараборин (1904-1938) Өлүөхүмэттэн төрүттээх. Дьааҥыга Дулҕалаах нэһилиэгэр төрөөбүт, кыра эрдэҕинэ дьоно Өлүөхүмэҕэ кө­һөн кэлэллэр. Ийэтэ кини кыра сааһыгар эрдэ олохтон туораан аҕата соҕотоҕун иитэр. Уон сэттэ саастааҕар Өлүөхүмэтээҕи училищены бүтэрэр, комсомолга киирэр, Дьо­куускайдааҕы педтехникумҥа үөрэнэ сылдьан, сүүрбэ сааһыгар партия чилиэнэ буо­лар, сал­гыы Халыма уокуругар дуогабарынан сэбиэс­кэй-партийнай үлэһиттэр бөлөхтөрүгэр кии­рэн командировкаҕа барар, онно партийнай уоп­сай мунньахха Халыма уокуругун кэмитиэтин сэкирэтээринэн талыллар, Гражданскай сэрии кэмигэр 1-кы, 2-с Мээтис нэһилиэктэригэр үлэлээн ааһар, онтон Ленинградка Ком­мунистическай уни­верситекка үөрэнэн кэлэр. Сүүрбэ биэс саастааҕар Булуҥ уокуругун пар­тийнай тэ­рилтэтин салайар, салгыы партия уобаластааҕы комитетыгар култуура, про­паганда салаатыгар сэбиэдиссэйдиир.

Ханнык баҕарар үлэҕэ сатабыллаахтык тэри­йэр дьоҕурдааҕынан, дьон итэҕэлин ылан, кини сүүрбэ сэттэ сааһыгар Саха АССР совнаркомун бэрэс­сэдээтэлинэн ананан үлэлиир. Ол кэмҥэ Якут­строй трест, Покровскайдааҕы кирпиич­чэ собуо­та, Дьо­куускайга улахан кыамта­лаах элек­тростан­ция­, радиоцентр, радиокоми­тет, педагогическай инсти­тут үлэҕэ киирэллэр, уоба­ластааҕы ба­лыыһа­ны саҥардаллар, Хотугу муустаах муораҕа суол аһарга бастакы хардыы­лар оҥоһуллаллар, балык собуоттарын олохтуул­лар, кыылы иитэр пиэрмэлэр тэриллэллэр, түүлээҕи тутан, булчуттар үлэлэрин сүрүн­нүүл­лэр, оройуоннарга аэропортары ту­тал­лар, Зырянка­ҕа, Сангаарга чоҕу хостооһун са­ҕаланар.

1937 сыллаахха репрессияҕа түбэһэн, баа­ра-суоҕа отут түөрт сааһыгар суох буолар. Хрис­то­­фор Прокопьевич Шарабо­рин баай ис хо­һоон­н­оох олоҕу олорон аас­пыт бөдөҥ су­даа­рыстыбан­­най деятель буо­лар. Кини 2019 сыл алтынньы 29 ­кү­нүгэр төрөөбүтэ 115 сыла.

Христофор Шараборин Нью-Йорктааҕы «Геральд трибун» хаһыакка 1936 сыллаахха биэрбит интервьюта.

Р. Грубер: Эт эрэ, эһиги политическай тутулгут хайдаҕый?

Х. Шараборин: Биһиэхэ былаас сүрүн уор­ганнара – сэбиэттэр; бастакы сүһүөх уорганнара – нэһилиэктэр уонна сэлиэнньэлэр сэбиэттэрэ (нэһилиэктэр – онно сахалар уонна эбэҥкилэр оло­роллор, сэлиэнньэлэр – онно нууччалар оло­рол­лор). Кинилэр куораттарга куорат сэбиэттэринэн холбоноллор, оройуоннарга – оройуоннааҕы си­тэриилээх кэмитиэттэринэн. Үрдүк былааһынан Саха Киин ситэриилээх кэмитиэтэ (СКСК) буолар, кини бэрэссэдээтэлэ – Өлөксөөн Хабырыылабыс Хаабыһап.

Бырабыыталыстыбанан Норуот комиссардарын Сэбиэтэ буолар, Совнаркомҥа чилиэнинэн кии­рэллэр: олохтоох бырамыысыланнас, үп, ис эр­гиэн, тыа хаһаайыстыбатын (сир үлэтин), үөрэх-доруобуйа харыстабылын, социальнай ха­рал­та норуодунай комиссардара, судаарыстыба былаанабай хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ, ба­­­йыаннай комиссар уонна ССРС ИДьНК бо­ломуочунайа. Саха АССР РСФСР иһигэр бэйэ­тин бэйэтэ көрүнэр автономнай республика быһыы­тынан киирэр.

Р. Грубер: Эһиги иннигитигэр ханнык саамай дьоһуннаах политическай сорудах турарый?

Х. Шараборин: Кылааһа суох социалистическай уопсастыбаны тутуу.

Р. Грубер: Эһиги ону хайдах оҥороҕутуй?

Х. Шараборин: Биһиги оҥорбоппут, норуот – оробуочайдар уонна холкуостаахтар бэйэлэрэ ту­таллар, оттон биһиги кинилэргэ паартыйа уонна бырабыыталыстыба ыйыытынан көмөлөһөбүт: холкуостаахтарга бөҕө, байылыат холкуостары үөскэтэллэригэр, оробуочайдарга баабырыка­лары, собуоттары, тэрилтэлэри уонна да атыттары үөскэтэллэригэр. Оттон судаарыстыбаннай ап­па­раат курдук, култуураны тэрийэргэ, олох усу­луобуйатын, үлэлээччилэр материальнай бала­һыанньаларын тупсарарга көмөлөһөбүт.

Р. Грубер: Коммунистар ортолоругар сахалар бырыһыаннара төһөнүй?

Х. Шараборин: Партийнай тэрилтэҕэ кинилэр быһа холоон эттэххэ, 52 % буолаллар.

Р. Грубер: Оттон нэһилиэнньэҕит бүтүннүүтэ хаһый?

Х. Шараборин: Кэнники сыыппараларынан холоон эттэххэ, 330-340 тыһыынча киһи (чопчу сыыппара биһиэхэ Бүтүн Союз иһинээҕи нэ­һи­лиэнньэ биэрэпиһин бүтэрдэхпитинэ баар буо­луо), кинилэртэн сахалара 280 тыһыынча киһиэхэ тиийэр.

Р. Грубер: Саха сиригэр ханнык омуктар олороллоруй?

Х. Шараборин: Сахалар, дьүкээгирдэр, эбэҥ­килэр, эбээннэр, татаардар уонна да атыттар.

Р. Грубер: Дьүкээгирдэр ханна олороллоруй?

Х. Шараборин: Халымаҕа уонна Индигииркэҕэ. Хаһан эрэ кинилэр бэрт үгүс этилэр, ол гынан баран өрөбөлүүссүйэ иннинэ өрүү хоргуйар уонна олорор усулуобуйалара ыарахан буолан бары кэриэтэ бараммыттара. Кинилэр өрөбөлүүссүйэ буолуор диэри, таас үйэ сорох оруудьуйаларынан туттаннар, аһары былыргылыы олорбуттара. Ол эрээри биһиги кинилэри атахтарыгар туруорбуппут: саанан, балыктыыр сэптэринэн, наада буоллаҕына бурдугунан көмөлөһөбүт, бөһүөлэктэри тутарга эмиэ көмөлөһөбүт. Билигин кинилэр хоргуйбат буоллулар уонна хас сыл ахсын олохторо тупсан иһэр.

Р. Грубер: Кинилэр көһө сылдьааччылар дуу?

Х. Шараборин: Оннук, сайын кинилэр өрүскэ балыктыы, дьуукаланы хатара киирэллэр. Оттон кыһын өрүстэн ойуурга бултуу тахсаллар.

Р. Грубер: Сахаларга эмиэ бөһүөлэктэри үөскэтэллэр дуу?

Х. Шараборин: Суох. Кинилэр бары кэриэтэ биир олохтоохтор, ол эрээри, бытарыйан, хуутардарынан олороллор уонна бэрт аҕыйахтара көһөллөр. Сахалар тустарынан атын сорудах баар. Өрөбөлүүссүйэ иннинэ үгүс сахалар силлиһэ хотонноох балаҕаҥҥа олороллоро. Дьон олорор балаҕана сүөһү хотонуттан хаптаһын соҕуруокканан эрэ быысаһара. Онон, чахчытын ыллахха, дьон хотоҥҥо олороллоро. Биһиги хотону балаҕантан толору араарар сорудах туруоруммуппут. Саха сирин киин оройуоннарыгар ити сорудаҕы ситэри толордубут. Манна балаҕантан араарыллыбатах хотоннор биирдээн-иккилээн түбэһэллэр. Кырдьык Дьааҥы, урукку Мастаах улууһун курдук сорох оройуоннарга дьиэттэн арахса илик хотоннор өссө да 15-20 %-ҥа тиийэллэр.

Р. Грубер: Эбэҥкилэргэ тугу оҥороҕут?

Х. Шараборин: Бэйэлэрин экэнэмиичэскэй ба­ла­һыанньаларынан эбэҥкилэр бары кэ­риэтэ – өрүү көһө сылдьар булчуттар уонна таба иитэр ха­һаайыстыбалар. Эбэҥкилэр биһиэхэ Өлүөхү­мэ­ҕэ, Алдаҥҥа, Халымаҕа, Дьааҥыга, Ин­дигииркэ­ҕэ, Анаабырга бааллар. Эбэҥкилэр ити тус-туһу­нан бөлөхтөрө атын-атыннык саҥараллар, онон, холобур, Өлүөхүмэ эбэҥкилэрэ Халыма эбэҥ­килэрин бэрт эрэйинэн өйдүүллэр.

Эбэҥкилэргэ бөһүөлэктэри соччо тиэтэппэппит. Табаны иитэр хаһаайыстыбаны кытта сибээстээх буолан, ордук онтон, көһө сылдьыыны ууратан эмискэ олохсуйуу ыарахан буолуо диэн ааҕабыт, ол эрээри олохсуйарга баҕалаахтарга көмөлөһө­бүт. Төмтөөҥҥө уонна Томмот оройуонугар со­рох бөлөх эбэҥкилэргэ дьиэлэри туппуппут, оттуур сирдэри, тыа хаһаайыстыбатын массыынала­рын биэрбиппит. Онно эбэҥкилэр холкуостары тэ­ри­йэллэр уонна сүөһү иитиитинэн, оҕуруот аһын олордуунан бэлиэр дьарыктанан эрэллэр. Атын эбэҥкилэр балаһыанньаларын биһиги табаарынан салҕааммыт тупсарабыт.

Интэриэстээх боппуруоһунан эбэҥкилэри тө­рөөбүт тылларынан ааҕарга уонна суруйарга үөрэ­тии буолар. Ити иннигэр эбэҥки тылынан букубаар таһаарыллыбыта, учууталларга куурустар уонна да атын үөрэтиилэр тэриллибиттэрэ. Би­һиги эбэҥкилэргэ төрөөбүт тылларынан үөрэ­ҕи үөскэтэммит кинилэргэ култуураны иҥэрэргэ кыһанабыт.

Р. Грубер: Эбэҥкилэри көрсүөххэ сөп дуо?

Х. Шараборин: Сөп буолумуна. Мин эйигин Алдаҥҥа уонна Томмокко сырыт диэн этэбин. Таарыйа эттэххэ, Томмот оройуонун ситэриилээх кэмитиэтин бэрэссэдээтэлинэн табаарыс Сергей Кульбертинов диэн эбэҥки олорор.

Р. Грубер: Уруккуга холоотоххо, саха дьахта­рын балаһыанньатыгар ханнык уларыйыылар таҕыстылар?

Х. Шараборин: Урут дьахтар бүүс бүтүннүү эри­гэр бас бэринэрэ, кини аҥардас дьиэ эрэ хотуна этэ: оҕо­лорун уонна сүөһүнү көрөрө, тирии имитэрэ, суо­рунаҕа бурдук тардара. Быраап өттүнэн ыллах­ха, са­халар, син биир ыраахтааҕылаах Россия атын да кы­ра омуктарын курдук, төрүт туох да бырааба суох эти­лэр, оттон саха дьахтара өссө ордук быраа­ба суоҕа.

Сахалар ортолоругар халыым баара. Ол аата, эргэ тахсар кыыс аҕата ойох ылар уол аҕатын кыт­та кэпсэтиһэр уонна, чахчытын ыллахха, бэйэтин кыыһын сүөһү, таҥас, харчы уонна да атын мал­лар иннилэригэр атыылыыр. Кырдьыга, итиннэ кыыс санаатын кытта ким да аахсыбат этэ. Кыыс аҕа­тыгар халыым аһара барыстааҕа, «таҥараҕа бэргэһэлэнии» диэн аатырааччы баайы хаҥатар дьыала буолара. Халыым СКСК уурааҕынан 1924 сыллаахха ууратыллыбыта, билигин халыым суох.

Дьахтар үлэтэ хас сыл аайы чэпчээтэр чэпчээн иһэр. Ол курдук, сүөһү иитиитигэр дьахтары кытта сэргэ эр дьоннор эмиэ кытталлар. Кинилэр от, уу тиэйэллэр, ноһуому таһаллар уонна да атыны үлэлииллэр. Итинтэн ураты бэрт үгүс миэлиҥсэлэр, килиэп буһарар сирдэр тутулуннулар; тиийэр гына бурдук тиэйиллэр – ити барыта дьахтары ыарахан үлэттэн, суоруна үлэтиттэн босхолуур.

Үөрэхтээх дьахталлар бырыһыаннара улаатар. Кинилэртэн бэрт үгүстэрэ эмчиттэр, учууталлар үрдүк үөрэхтэрин, техникумнары бүтэрэллэр уонна уопсастыбаннай политическэй үлэҕэ кыт­таллар. Холобур, т. Сиидэрэбэ – СКСК тэрийэр салаатын сэбиэдиссэйэ, Нартаахаба – Гуорунай оройуон ситэриилээх кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ уонна да атыттар. Доҕойуусаба диэн райпартком сэкирэтээринэн сылдьыбыта.

Р. Грубер: Кинигэлэргэ урут саха уонна эбэҥки дьахталлара бэрт аҕыйах оҕолоохторо уонна аһа­ра былыргылыы усулуобуйаларга оҕолоноллоро диэн суруйаллар.

Х. Шараборин: Суох. Кинилэр үгүстүк оҕо­лоноллоро, ол эрээри, олох усулуобуйата олус ыараханыттан оҕолор үс саастарыгар диэри аһара үгүстүк өлөллөрө. Билигин биһиги су­даарыстыбаннай көмөнү биэрэргэ үгүс кэргэн­нээхтэртэн сайабылыанньалары ылар үлэни са­йыннарабыт. Бу баар биир холобур, мин бүгүн биир эрэ күн устатыгар – биирдии бэйэлэригэр икки тыһыынчалыы солкуобайдаах босуобуйаны Нам оройуонун маннык дьахталларыгар биэрэр­гэ илии баттаатым: сэттэлии оҕолоох Тереховаҕа уон­на Евсееваҕа, аҕыстыы оҕолоох Поповаҕа уон­на Авлерияноваҕа, тоҕус оҕолоох Молчановаҕа уо­н­на уон оҕолоох Винокуроваҕа.

Р. Грубер: Дьахтар оҕолонорун чэпчэтэргэ туох оҥоһулларый?

Х. Шараборин: Урут уонна билигин даҕаны тө­һө эмэ дьаһаллары ылынабыт. Оҕону түһэттэрии­ни бобор туһунан кэнники тахсыбыт сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэн, урут сыллааҕы былаанынан кө­­рүллүбүккэ эбии оройуоннарга үс оҕолонор дьиэни, холкуостарга биэс оҕолонор дьиэни, сүүрбэ акушеркалаах пууннары, Дьокуускайга аҕыс уон миэстэлээх оҕо дьааһылатын, оро­йуон­нарга икки сүүс миэстэлээх биэс оҕо дьаа­һылатын уонна икки сүүс миэстэлээх оҕо саад­тарын тутуохпут.

Р. Грубер: Урут кинигэлэргэ оҕолонор дьах­тар акаары оҕолор төрөөбөтүннэр диэн дьиикэй көтөрдөр сымыыттарын уонна куба этин сиэбэт диэн суруйаллара. Ол кырдьык дуо?

Х. Шараборин: Кырдьык, оннук майгылар урут бааллара.

Р. Грубер: Дьахталлар эмп көмөтүгэр төһө чаастатык кэлэллэрий?

Х. Шараборин: Холобур гынан маннык суолу кэпсиэм: миэхэ сибилигин биир ыраах хотугу оройуон (Усуйаана) булчута Барабанскай диэн ыстахаанабыс сырытта. Кини бу кыһын ойоҕум оҕолоноругар, кырса тириитин сүлэр киһини туораттан наймылаһан, кинини оҕолонноро икки сүүс килэмиэтирдээх сиргэ оройуон киинигэр ыыппытым диэн кэпсээтэ.

Р. Грубер: Оҕону түһэттэриини бобор туһунан сокуону саха уонна эбэҥки дьахталлара хайдах көрүстүлэр?

Х. Шараборин: Сэбиэскэй Сойуус бары дьах­тал­ларын курдук улахан үөрүүнэн. Босуобуйала­ры биэрэрбитигэр дьахталлар коммунистыы партия­ҕа уонна сэбиэскэй былааска, ордук табаарыс Ста­лиҥ­ҥа, кинилэргэ уһулуччу кыһаналларын ин­нигэр, ба­һыы­балаан тыл этэллэр уонна бэ­йэбит оҕолорбу­тун ордуктук иитиэхпит диэн эбээ­һинэстэнэллэр. Би­һиги ону баһыыбалааһын ку­раанах куорматынан аахпаппыт, саамай бастыҥ санаалары чахчылаахтык этиинэн ааҕабыт. Билигин биһиэхэ нэһилиэнньэ өссө да аҕыйах диэн ааҕа­быт, үксүгэр үлэһит тиийбэт.

Р. Грубер: Оттон биһиэхэ үлэ тиийбэт.

Х. Шараборин: Эһиэхэ үлэ тиийбэт, оттон биһиэхэ − оробуочайдар. Олор икки ардылара бэрт улахан.

Р. Грубер: Дьахтар босуобуйа ыла манна кэ­лэр эбээһинэстээх дуу?

Х. Шараборин: Суох, сөптөөх уурааҕы Совнарком таһаарар, оттон босуобуйаны биэриини куораттар сэбиэттэригэр уонна оройуоннааҕы ситэриилээх кэмитиэттэргэ соруйар.

Р. Грубер: Хоту саахса баар дуо?

Х. Шараборин: Саахса үлэтин ханна даҕаны нэ­һилиэк уонна сэлиэнньэ сэбиэттэрэ толорол­лор. Сорох оройуоннарга биһиэхэ саахса туһунан инструктордара суох этилэр, ол эрээри, биһиги билигин ити итэҕэһи толоробут. Билигин бары сирдэргэ судаарыстыбаннай босуобуйаны ылар бырааптаах үгүс оҕолоох ийэлэртэн сайа­бы­лыан­ньалары хомуйууну тэрийэбит.

Р. Грубер: Оҕолонуохтарын баҕарбат дьах­таллар чаастарыгар туох эмэ сэрэтии дьаһаллар ылыллаллар дуо?

Х. Шараборин: Хоту суох. Дьокуускайга баар.

Р. Грубер: Хоту тоҕо суоҕуй?

Х. Шараборин: Эмтиэкэлэр өссө да итэҕэс сай­дыылаахтарыттан, ол эрээри бобуу суох буолан наадыйар дьахталлар бэйэлэригэр наадалаах си­риэстибэлэри быраастартан, баланыыссалартан уонна да атыттартан ылаллар. Уопсайынан ити боппуруоһу өссө үчүгэйдик билбэппин билинэбин.

Р. Грубер: Хоту дьоннор ити курдук көҥүл олороллоро уонна ССРС атын сирдэрин курдук социализмы туталлара, ол сүрдээх интэриэстээх. Биһиэхэ, Америкаҕа, индеецтэр төрүт туохтара да суоҕун кэриэтэ. Биһиэхэ индеец бэрэсидьиэнинэн хаһан да кыайан буолбат. Оттон эһиэхэ буолар кыахтаах, буолар даҕаны. Манна ханна эмэ чугас былыргы дьоннор уҥуохтарын көрүөххэ сөп дуо?

Х. Шараборин: Кинилэртэн сорохторо уонна да атын былыргылар хаартыскаҕа уһуллан уонна уруһуйданан тураллар. Ону эн Уобаластааҕы мусуойга көрүөххүн сөп.

Р. Грубер: Ханнык сүрүн дьаһал баарый бы­лыргы таҥастары уонна да атыттары тыыппакка хаалларарга дуу, биитэр кинилэри уларытарга дуу?

Х. Шараборин: Хоруоҥкаларынан уонна сол­­ко та­ҥастарынан быысыбайдааһын онон-ма­­нан би­ли­гин да туттуллар. Наадыйар буол­­лах­­ха, быы­­сыбайдам­мыт тыс этэрбэстэри, би­­рис­­тээҥ­­килэри, саҕынньах­тары уонна да атыттары бу­лан атыылаһыахха сөп. Билигин бэйэ айар ус­куус­ту­батын сайыннарар сорук турарыгар, би­һи­ги, кырдьыга, быысыбайдааһыны даҕаны бары дьа­һалы­нан көҕүтүөхпүт. Ол эрээри бэлиэтиэххэ наада – европейскай таҥас туой киэҥник иҥэр: сахалар кирдээх эрэ үлэҕэ кэтиллэр этэрбэстэн саппыкыны ордороллор, оттон дьахталлар саар­ды, дьахтар көстүүмүн, бачыыҥкатын уонна да атыттары үөрүүнэн атыылаһаллар.

Р. Грубер: Урут сахалар ийэ-аҕа уустарынан олороллоро. Билигин эмиэ ол курдук олороллор дуо?

Х. Шараборин: Хаһаайыстыба социальнай-эко­номическай төрдө уонна олох туттунуута ула­рыйан, ийэ, аҕа уустаһар укулаат булгуччу сүтэн иһэр. Урут тус-туһунан үгүс сүөһүлээх сахалар илиилэригэр бэрт үгүс ходуһалар, бэрт үгүс сылгы уонна ынах сүөһү үөрдэрэ мунньустара. Ол эксплуатацияҕа уонна ийэ-аҕа уустаһар укулаакка тирэҕинэн буолара. Бу гынан, кэргэни уонна хаһаайыстыбаны бытарытар кэргэн баһылыгар интэриэһэ суоҕа.

Билигин социальнай-экономическай төрүт чыҥ­ха атын. Ол төрүт – судаарыстыбаннай уонна кэп­пэрэтиибинэй-холкуоһунай бас билии. Сорох хол­куостаахтар төһө да отуччаҕа тиийэр сүөһүлээх буол­лаллар, тус-туһунан илиилэргэ оҥорон та­һаа­рыы сириэстибэлэрэ үгүстүк түмүллүбэттэр. Ийэ-аҕа уустаһар тутул туһунан кэпсэтиллэ да барыллыбат. Билигин аҕата уолун бэйэтин кэр­гэнигэр хаалларарга дьулуспат, уола хаһан баҕарар арахсан холкуоска киирэр, биитэр атын нэһилиэк­кэ уонна оройуоҥҥа олоҕун уларытан хаһан баҕа­рар көһөр.

Р. Грубер: Урут сахалар кымыстан испиир оҥороллор эбит. Билигин кымыс бобулунна дуу?

Х. Шараборин: Кымыс доруобуйаҕа буортута суох, хата туһалаах, онон биһиги, кымыһы оҥорор­го туттуллар биэлэри нолуоктан босхолооммут, кымыһы оҥорууну сайыннарабыт.

Р. Грубер: Мин аахпытым, урут сахалар уокка арыыны хайдах эрэ уулларан, арыыттан киһи итирэр аһын оҥороллор диэн. Ол кырдьык дуо?

Х. Шараборин: Суох. Сымыйа. Ууллубут арыы­ны бурдукка буккуйан, киниттэн саламаат диэн аһы оҥороллоро. Итинтэн ураты уулбут арыыны иһэллэрэ, ол гынан, ити киһини хайдах да итирдибэт.

Р. Грубер: Эһиэхэ арктическай истерия диэн баар дуо?

Х. Шараборин: Даа, ол баара уонна баар. Арктическай истерия, сахалыы эттэххэ мэнэрийии, ол неврастения саамай сытыы көрүҥэ. Кини литератураҕа, быстахтык эттэххэ, ССРС Наукатын Академиятынан таһаарыллыбыт доктор С.И. Миц­кевич кинигэтигэр суруллан турар .

Р. Грубер: Ити истерия хоту дойдуларга эрэ буолбакка, төһө эмэ үгүс атын да норуоттарга – ньиэгирдэргэ, Ява арыыга уонна да сирдэргэ баар буолар. Мин эйигиттэн ыйытыахпын баҕара­бын: эн хайдах коммунист уонна Совнарком бэ­рэссэдээтэлэ буолбуккунуй?

Х. Шараборин: Коммунист буолуом иннинэ мин комсомолец этим. Онтон партияҕа киир­битим. Совнарком бэрэссэдээтэлинэн мин пар­тийнай үлэттэн өрө тахсыбытым. Мин Ха­лы­ма­ҕа оройуоннааҕы партийнай коми­тет сэ­ки­рэтээри­нэн үлэлээбитим, онтон Ленин­град­тааҕы коммунистическай университеты бү­тэр­­битим, пар­тия Булуҥ уокуругунааҕы кэми­тиэ­тин сэкирэтээ­ринэн сылдьыбытым, партия об­куо­му­нааҕы кул­туу­ра уонна пропаганда салааты­гар сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитим, онтон 1930 сыл­лаахтан ылата Совнарком бэрэссэдээтэлинэн.

Р. Грубер: Эн ханна төрөөбүккүнүй?

Х. Шараборин: Дьааҥы уокуругар.

Р. Грубер: Совнарком бэрэссэдээтэллэрэ бары коммунист буолуохтаахтар дуу?

Х. Шараборин: Суох, сокуонунан ити көрүл­лү­бэт. Биһиэхэ СКСК бэрэссэдээтэллэринэн паарты­йа­та да суохтар буолаллара. Холобур, Широких уонна Леонтьев.

Р. Грубер: Манна чугас дьиҥнээх саха балаҕанын көрүөххэ сөп дуо?

Х. Шараборин: Сөп, биитэр куоракка бэйэтигэр, биитэр мантан биир биэрэстэлээх Сайсары күөл таһыгар.

Р. Грубер: Саха кэргэнэ сарсыардаттан киэһээҥ­ҥэ диэри тугу гынарын көрүөхпүн баҕарабын.

Х. Шараборин: Ону көрүөххэ сөп. Куорат таһынааҕы биир эмэ холкуоска тахсан көр.

Р. Грубер: Кинилэр онно биир холкуоска олороллор дуо?

Х. Шараборин: Холкуоска диэн ол биир улахан дьиэ иһигэр диэн буолбат. Суох, хас хаһаайыстыба, хас кэргэн бэйэтэ туһунан дьиэлээх.

Р. Грубер: Саха олоҕуттан суруллубут хар­тыыналары уонна хаартыскалары хайдах бу­луохха сөбүй уонна саха олоҕор баар маллары хантан атыылаһыахха сөбүй?

Х. Шараборин: Уобаластааҕы мусуойга аҕы­йах биир эмэтээҕитэ саха худуоһунньуктарын хартыыналарын быыстапката тэриллибитэ. Му­суойга хаартыскалар бааллар. Онон онно эн хартыыналары көрүөххүн уонна интэриэстээх диэбит хаартыскаларгын талыаххын сөп. Экспо­наттары ыллахха, олору мусуой анал көҥүлэ суох атыылыан сатаммат.

Р. Грубер: Сахалар билигин бэс субатынан аһыыллар дуо?

Х. Шараборин: Урут ол баара, билигин суох.

Р. Грубер: Сахалар ханнык национальнай аһы­лыктаахтарый?

Х. Шараборин: Күөччэх, ол сороҕор дьэдьэни­нэн, биитэр сугунунан тупсарыллар, хойуу гына ытыллыбыт сүөгэй. Кыһын күөрчэҕи лэппиэскэ курдук тоҥороллор. Суорат, оһуобай ньыманан бэлэмнэнэр аһыйбыт үүт. Хоту үрүҥ балык саамай үтүө суортарыттан дьуукаланы оҥороллор. Ону оҥорорго балык иһин ыраастаан бараннар, этин тириитигэр диэри хайыта быһаллар, күҥҥэ хатараллар уонна буруоҕа ыһаараллар. Хаппыт эт – эти кэччик-кэччик быһаллар уонна туустаах үүккэ уган бараннар тоҥороллор. Ол кэнниттэн, үксүгэр саас, балтараа-икки ый устатыгар сал­гылаталлар. Лэппиэскэ – хойуу тиэстэттэн оҥо­һуллан хобордооххо, биитэр үтэһэҕэ үөлүллэн уокка буһарыллар. Ол эрээри, хас сыл ахсын лэппиэскэ килиэбинэн солбуллан иһэр. Килиэп амтанын биһиги үчүгэйдик сэбиэскэй былааска эрэ өйдөөбүппүт. Эт эрэ, сахалар тустарынан тугу аахпыккыный?

Р. Грубер: Мин Зееблик диэн Сибииргэ сыылкаҕа сылдьыбыт Польша суруйааччы дьах­тарын кинигэтин (ол кинигэ 1915 сыллаахха та­һаарыллыбыта), «Турухаанскай кыраай саха­ларын туһунан» диэн Tiretijekiep кинигэтин уонна да атыттары аахпытым. Билигин эт эрэ, бары атын аччыгый норуоттар ааттара тоҕо уларыйда, оттон «якуты» диэн тоҕо эргэтинэн хаалла?

Х. Шараборин: Нууччалыы эттэххэ «якуты» дэһэллэр, ол эрээри «якуттар» бэйэлэрин саха­лар диэн ааттыыллар. Баҕар саҥа Конституция­ны ылынары кытта сибээстээн ити боппуруос дьүүллэниэҕэ.

Р. Грубер: Эн хайдах саныыгыный, якутскай норуот аатын уларытыахтара дуу?

Х. Шараборин: Эрдэттэн эттэххэ, ыарахан. Билиҥҥитэ ити боппуруос эписийээлинэйдик тура илик, боппуруоһу норуот баҕата быһаарыа.

Р. Грубер: Мин эбэҥкилэр, тоҥустар тус­тарынан кинигэ суруйуом дии саныыбын. Хай­даҕа сөптөөҕүй? Эбэҥкилэр дуу, тоҥустар дуу? Москубаҕа Шмидт бэрэпиэссэр тоҥустар диэн суруйуохха сөп диэн эппитэ.

Х. Шараборин: Эбэҥкилэр диэн суруйуу сөптөөх. Кинилэр бэйэлэрин былыргыттан ол курдук ааттыыллар уонна ол курдук кинилэри эписийээлинэйдик ааттаабыттара бэрт өр буолла.

Кыым. – 1936. – Балаҕан ыйын 6 күнэ. – 205 (2697)