Гаврил Андросов “Россия илиҥҥи уһугун сахалара”. 2 чааһа

3,1K

Тохсунньу 20 күнэ

Сарсыарда 8:20 турдум. Дьиэбит тымныйбыт – тута оһох оттуннум. 9:30 саҕалаан болдьоспут дьоммут кэлитэлээ­тилэр. Вера Николаевна Симонова – “Якутск вечер­ний” хаһыакка Үт сахаларын туһунан кэрэх­сэбиллээх ыстатыйаны суруйбут, Үт сириттэн төрүттээх Мэҥэ Хаҥаласка олорбут кырдьаҕас учуутал Анатолий Ананьевич Тимофеев бал­тын Антонина Ананьевна кыыһа. Сахалыы өй­дүүр эрээри саҥарбат. Ийэтэ 2000-ча сылларга Саха сиригэр олорон өлбүт. Бэйэтэ Саха сири­гэр 1985–1987 сылларга Табаҕаҕа үс сыл оло­рон оҕо саадыгар үлэлээбит. Ира Сосина диэн дьүөгэлээҕин, хайдах хотоҥҥо дьуһуурустубанан ынах төрөппүттэрин кэпсиир. 2000-ча сылларга Нерюнгригэ кийиитигэр олоро сылдьыбыт. Бы­раата Костя сахалыы түргэнник үөрэммит үһү. Бу уол оскуоланы Табаҕаҕа бүтэрбит.

Бэҕэһээ ирэ-хоро кэпсэппит сахабын дэнэр уонна сахалыы саҥарар Майя уонна Анатолий Катаевтарбыт сурдьулара, 1962 сыллаах төрүөх Николай кэргэнинээн кэллилэр. Сахалыы тоҕо билбэтин сураспыппытыгар: “Убайым Анато­лий – саха, онтон мин – нууччабын ээ”, – диэн оонньуу-күлэ хардарда. Кини ол оннугар өбүгэтэ Кытай Илиҥҥи тимир суолун (КВЖД) көрөөччү поляк кыыһын уоран тайҕаҕа илдьэн кэргэн оҥостубутун туһунан сэһэни аҕынна.

Николай эбэтин Евдокия Афанасьевна, аҕатын Владимир Павлович Катаевтар саҕаттан хаал­быт маллары: мас биһиги, таба ыҥыырын, би­ристээҥки үтүлүгү, тирии сөрүөнү, күрүмү этэрбэһи көрдөрдө. Бу этэрбэһи 1990-с сыллар саҥаларыгар, бэйэтэ быһаарарынан “кытай та­ҥаһа ыһыар” диэри, бураҥҥа кэтэр эбит.

Николай кэргэнин эбэтэ (ааттарын чопчулаа­бакка хаалбыппын) Анисия Степановна Тимо­фееваттан кыһыллар 1000 табалааҕын былдьаа­быттар үһү.

Бириэмэ 10:25. Чумикааҥҥа бараары олоро­бут. Халлаан кытыытынан былыттаах. Свобод­найтан ыла сирдьиппит Василий Третьяков Чу­микаанныыр аргыс көрдөөн хабытайданар. Би­һигини атаара баһылык Светлана Пустовалова кэллэ. Кини этэринэн, Удскойтан 3 көстөөх хай­аларга өрт уота турбут үһү: “Быйыл эрдэлээтэ. Урут өрт кулун тутарга буолааччы”, – диир. Ни­колай Катаев: “Бука, торф умайбыта буолуо”, – диэн сабаҕалыыр. Арай Василийбыт холку: “Туох баһаара баар үһү”, – диэн сапсыйан кэ­бистэ. Аргыс булбатах да, субу Чумикаантан хо­ чуолунайга уматык аҕалбыт “ураллар” суоллара тыргылла сытарын, ону батыһан бардахпытына холкутук тиийиэхпитин эттэ.

Хомунан-тэринэн Третьяковтар тиэргэннэрит­тэн дьэ, хоҥуннубут. Аара сэргэлэргэ тохтоон хаартыскаҕа түстүбүт. Анатолий Катаев кэлэн атаарда, бу сэмэй эрээри, сүрдээх дуоспурун­наах киһи сүрэҕинэн-быарынан сахаларга, саха­лыыга тардыһара өтө көстөр…

Үт өрүскэ, эбэтэр кини салаата Маайа үрэххэ дуу сылдьабыт. Эмиэ иҥнэл-таҥнал суол.

14:19 Алгазея диэн Чумикаантан соччо ырааҕа суох кыра дэриэбинэҕэ кэллибит. Сурул­ларынан 70-тан тахса эрээри, дьиҥ олороро 35 киһи. Өссө 7 киһи куруук ыстаадаҕа сылдьар. Бу тохсунньутааҕы ааҕыынан община 160 таба­лаах. Бөрө элбэх үһү. Туруорсаллар да үп-харчы көрөн бултаппаттар эбит. Сахалар суохтарын кэриэтэ, бары эбэҥкилэр үһү.

Баһылыктара – Людмила Георгиевна Стручко­ва диэн, 45 саастаах, сытыы-хотуу, ылбаҕай тол­куйдаах уонна хоту дойду дьонунуу ыалдьытым­сах дьахтар. Олохтоох “Орон” общинаны эмиэ кини салайар. Аҕатынан аймахтара Стручковтар диэн сахалар, ийэтинэн Игнатьевтар эбэҥкилэр, сорох өбүгэлэрэ Амыртан төрүттээхтэр. Хол­куостааһын саҕана аймахтарын аҥардара Са­ха сиригэр көспүттэр. Аймаҕа Кирилл Стручков диэн учуонай киһи Дьокуускайга олорор үһү.

Сахалыы билэр Анастасия Соловьева диэн сааһырбыт дьахтары кытта кэпсэттим. “Сахалар бааллар дуо?” диэн ыйыппыппытыгар кини “Ба­арбыт” диэн хардарбыта. Ийэтэ, аҕата иккиэн сахалар үһү. Сахалыы ыйытыылары үчүгэйдик өйдүүр, кыратык толкуйдуу түһээт сахалыы хар­дарар.

Баһылык олохтоохтору кытта көрсүһүү кэн­ниттэн бибилэтиэкэни уонна онно баар этногра­фия муннугун көрдүбүт. Туос суумка, тириини таҥастыыр тимир тэриллэр, биристээҥки баал­лар. Оскуолалара сабыллыбыт. Москва бизнес­менэ турбаза тэринэн, толору хааччыллыылаах, остолобуойдаах сынньанар дьиэ туттара сылдьа­рын көрдүбүт. Таджиктар туппуттар – билигин иһин оҥоро сылдьаллар, торумнанарынан ман­на кэлэн дьон балыктыа, эбэҥкилэр олохторун-дьаһахтарын билсиэ үһү. Людмила Георгиевна туризм сайдан бардаҕына баһылыкпыттан тох­тоон общинабынан эрэ дьарыктанарым буолуо диэн ис санаатын үллэстэр.

Ол экскурсиялыы сырыттахпытына Серега диэн дьарамай уҥуохтаах, нууччалыы дьүһүн­нээх, аҥаар хараҕа көҕөрбүт, арыгы сытынан аҥылыйар уол кэлэн билистэ. Өр батыһа сы­рытта, барыбытын кытта эр-биир кэпсэтэр, хата элэккэй киһи…

Алгазея биһигини Тугуур-Чумикаан оройуо­нун баһылыгын бастакы солбуйааччы Эдмунтас Эдмунтасович Тевелавичус диэн омугунан литовец киһи кэлэн көрүстэ. Кини “джип” көлөтүн батыһан Чумикааҥҥа айаннаатыбыт.

15:38 Неран диэн Чумикаан көтөр аалын тохто­була баар түөлбэҕэ, уруккута туспа сэлиэнньэҕэ кэллибит. Манна Саха сиригэр Үт сахаларын аатын ааттаппыт Николай Николаевич Иванов-Утучур олорор. Быстах киирэн билсэн, көрсүөх буолан болдьоһон таҕыстыбыт. Сэнэх, сырдык хааннаах саха оҕонньоро үөрэн, соһуйан туран хаалла…

Кэргэнэ хабытайдаммыт эмээхсин тута: – Юрий Ивановиһы билэҕит дуо? – диир. – Учууталым дии! – диэн хардарабын. – Биһиги киниэхэ сылдьан устудьуоннары кытта көрсүбүппүт. Онно баар эбитиҥ буолуо. – Хаһан Саха сиригэр сылдьыбыккытый? – Уола Ваня оскуолаҕа үөрэнэрэ. – Ол Ваня миигиттэн икки сыл аҕа үөрэммитэ… – Ээ…

Бу кэпсэтии кэннэ Утучурдар дьэ, дьиҥнээхтик Саха сирин дьоно кэлбиттэрин итэҕэйдилэр бы­һыылаах.

Чумикааҥҥа Эдмунтас Эдмунтасович сирдээн аҕалан “Татьяна” көстүүнэйгэ олохсуйдубут. Малбытын таһан, олохпутун булан баран, аҕал­быт кинигэлэрбитин киин бибилэтиэкэҕэ илдьэн сүөкээтибит. Бибилэтиэкэ үлэһитэ нуучча эдэр киһитэ уонна баһылык 1 солбуйааччыта тэҥҥэ сүөкэстилэр. Кэлбиппит кэннэ Анна Николаевна Катаева диэн оройуон дьаһалтатын Хотугу аҕы­йах ахсааннаах төрүт омуктар дьыалаларыгар исписэлииһэ кыыс кафеҕа сирдээтэ. Кэлин чопчулаабыппыт бу били биһиэхэ былыргы маллары аҕалан көрдөрбүт Николай Катаев кыыһа эбит.

Сарсыарда 9 чаас саҕана уубун ханан, дуоһуйа сынньанан уһугуннум. Сылаас дьиэҕэ, сымнаҕас ороҥҥо, душ уонна кофе кэннэ, интэриниэттээх олох “кэрэтин” билэ, Туймаада туонатыттан кыйыраах Лаамы байҕал кытылыгар сытар диэн дьол эбит… Бэҕэһээ Егор Егорович, Семен Никонович биһикки туманнаах Дьокуускайтан арахсыбып­пыт оруобуна биир нэдиэлэ буолбут. Аҕыйах хо­нукка массыынаҕа, спальникка хонон сылгытый­ан иһэн оннубутугар түстэхпит.

Бүгүн өрөбүл күн буолан үгүс тэрилтэ үлэ­лээбэт буолан “түннүк” буолар кутталлаах. Төһө да сынньаныаҕы баҕарбыт иһин, бүтүн күн көтөрө биһиэхэ барыһа суох… Хата, Виктория киирэн Аннабыт эрийэн эбиэт кэннэ Николай Иванов-Утучурдаах кэлиэхтэрэ диэтэ. Дьэ, бэрт!

Семен Ермолаев-Сиэн Өкөр «Үт сахаларыгар айан»

Чумикаан туһунан өйдөбүлбүт билигин да кыра. Көстүүнэйинэн уонна кафенан сыаналаа­тахха сервис кыра бөһүөлэк таһымынан дьоһун диэххэ сөп.

Эбиэт саҕана дьаһалта үлэһитэ сирдээн Үт хо­мотугар, нууччалыы “Удская губа” диэн аатта­нар сиргэ – Лаамы байҕалын кытылыгар киирэ сырыттыбыт. Биһиги көстүүнэйбититтэн чугас эбит. Байҕал түһэр, тахсар буолан, ахсынньы­га биирдэ тоҥор уонна муус устарга ирэр үһү. Тыала сүрдээх – мэктиэтигэр “папанинецтар” курдук сананныбыт. Муус харах ыларын туха­ры дьаргылламмыт, дьапталҕаламмыт, үллүбүтбаллыбыт, килэйбит-халайбыт…

Сирдьиппит оҕо приютугар иттэ. Лааппыны таарыйдыбыт – сыаналара Дьокуускайтан лаппа үрдүк. Таһыттан көрдөххө хоп курдук тэринэн, оҥостон олороллор. Бу “дойдуга” 8 оҕо олорор. Тугуур, Тором, Алгазея, Чумикаан оҕолоро, Удскойтан тоҕо эрэ суохтар. Сирэйдэриттэн-харах­тарыттан көрдөххө үгүстэрэ олохтоох омуктар ыччаттара… Улаханнара Тугууртан төрүттээх 12 саастаах Рома Гуров. Биһигини 8 паара харах “бу туох дьоно кэллилэр…” диэбит курдук симиттэ, соһуйа, ыйыта, эрэнэ тобулу көрөр… Вадим Пет­рович оҕолору кытта сүрдээх үчүгэйдик кэпсэттэ.

15:30 Утучуру уонна кэргэнин Альбина Нико­лаевнаны дьаһалта үлэһитэ Анна уонна Үөһээ Бүлүү Ороһутуттан төрүттээх Ульяна Руфова диэн саха дьахтара аҕаллылар.

Николай Николаевич Иванов-Утучур уруккута саха интеллигенциятыгар уонна общественник­тарыгар балайда биллэр киһи этэ. Кини Үт саха­ларын олохторун, историяларын билиһиннэрэр матырыйааллара, хоһоонноро хаһыаттарга, су­рунаалларга уонна туспа кинигэнэн Саха сиригэр 1990-2000 сылларга сөп-сөп өрүү тахсаллара. Сааһын 83 диир. Сэбиэскэй кэмҥэ оройуон араас салайар-хаһаайыстыбаннай үлэлэргэ эриллибит кырдьаҕас 1987 сылтан, ф.н.к. Юрий Васильев– Дьаргыстай кэлэн барыаҕыттан ыла, саха тылын, култууратын тарҕатыынан, Үт сахаларын исто­рияларын үөрэтиинэн дьарыктанан саҕалаабыт. Үт төрүт олохтоохторун туһугар ис сүрэҕиттэн ыалдьара, кыһаллара уонна дириҥник анааран толкуйдуура өтө көстөр. Астык кырдьаҕас. Сиэн Өкөр камераҕа устарыгар үчүгэйдик билбэппин диэн симиттибитэ эрээри, кэлин кэпсэппитим кимнээҕэр үчүгэйдик саҥарар эрээри, эппит со­рох тылбын өйдөөбөт. Бэйэтэ сүрэҕим ыалдьар буолан уонна кырдьан сахалыы умнан иһэбин, оттон эбэҥкилии билиим олох мэлийдэ диэн быһаарар…

Утучур бэйэтэ кэпсииринэн, 1987 сыллаахха Дьаргыстайы кытта билсиэҕиттэн “Саха тыла” диэн түмсүүнү тэрийэн 2013 сыллаахха диэри үлэлэппит. Общество чилиэнинэн 200-чэкэ Үт сахатабын дэнэр киһи киирбит. Дьаргыстай ыып­пыт кинигэлэринэн сахалыы ааҕарга, суруйарга үөрэппит. Кэлин Тугуур-Чумикаан оройуонун Төрүт олохтоох омуктарын ассоциациятын са­лайбыт, 450 киһини түмпүт, ол кэлин олохтоох былаас өйөөбөккө сабыллыбыт…

Кэргэнинээн Саха сиригэр хаста да кэлэ сыл­дьыбыттар. Аҕатын төрөөбүт дойдутугар Тыыл­лымаҕа тахса сылдьыбыт, учуонайдары, суруна­лыыстары, устудьуоннары, салайааччылары кыт­та көрсүбүт, араас тэрээһиннэргэ кыттыбыт. Кэргэнэ, Сантаар арыыларыттан төрүттээх эбэҥки эмээхсинэ Альбина Николаевна Дьаргыстай дьиэ­тигэр түһэллэрин ахтар. Кини өлүөҕүттэн ыла Саха сирин кытта сибээспит быһынна дииллэр. Дьаргыстай Үт сахаларын туһунан матырыйаала үгүс, сороҕо тахсыбакка сытар үһү…

Удскойга сэргэлэри уонна 2-с Камчаткатааҕы экспедиция кыттыылааҕа Якоб Линденауга, “Ах­тыылар” диэн сахалыы сурукка киирбит үлэ аап­тара Афанасий Уваровскайга, академик Алек­сандр Миддендорфка уонна ф.н.к. Юрий Васильев-Дьаргыстайга аналлаах бэлиэлэри Утучур кыһаллан туруортарбыт. Кырдьаҕас ону бэрт сэ­мэйдик: “Быраатым кэргэнэ баһылыктыыр кэми­гэр удскойдары кытта ыкса үлэлэспитим”, – диэн кэпсиир.

Үт сирин үлүгэр үктэллээбит 1931 сыл туһу­нан балайда матырыйаалы – ахтыылары, доку­муоннары хомуйбут. Онно тирэҕирэн 83 саас­таах киһи “Обратная сторона медали” диэн үлэ рукопиһын бэлэмнээн сытыарар. Манна даҕатан аҕыннахха, Утучур сахалыы хоһоон уонна нууч­чалыы кыраайы үөрэтэр кинигэлэр ааптардара.

Манна даҕатан эттэххэ, олохтоох кыраайы үөрэтээччилэри кытта кэпсэтэн көрдөххө, исто­рияларын 1931 сыл уонна ол кэннэ диэн сыа­налыыллар. Армяннар туроктар геноцидтарын, чурапчылар көһөрүүнү ахталларын курдук… Ол иннинээҕитин билээччи суоҕун кэриэтэ. Арай Мусатовтаах Утучур кыратык ундаардыыллар.

Николай Николаевич кэпсээниттэн иһит­тэххэ, Үт сахалара уруккута тыыллымалар, нөмүгүлэр, бутаалар, лаалагирдар диэн аҕа уустарга арахсаллар. Киһи дьиктиргиэх Ки­рилл Третьяков диэн П.А. Ойуунускайдыын Дьокуускайга билсибит уонна өссө кини дьы­алатыгар хаайыыга түбэспит, дьиҥэ сааһынан Ойуунускайтан быдан аҕа баай киһилээхтэр. Онтон Утучур аҕата Николай Иванов 1923 сыл сааһыгар Ньылхаҥҥа кыһыллартан хотто­рон чугуйан иһэр генерал-лейтенант А.Н. Пепеляевы көрбүт уонна киниэхэ Николаевск-на-Амуре куораттан кэлбит икки арыалдьыттаах Рязанскай диэн, сымыйа сэбиэскэй мандаат­таах, үрүҥ хамандыырын тиэрдибит.

Утучур сарсын сахалыы тойугун, оһуокайын көрдөрүөх буолла…

Билигин түүн ортото буолан эрэр, бу бэ­лиэтээһиннэрбин чөкөтө олоробун. Утучурбун өссө ситэ суруйбатым. Сарсын күүстээх үлэ күүтэр. Табылыннаҕына сарсын киэһэ төннүөх курдукпут. Баҕар, суолбут Николаевск-на-Амуре нөҥүө буолуо…

Тохсунньу 22 күнэ

Сарсыарда сирдьиппит Анна Катаева кэлэн 9:15 ааһыыта дьаһалтаҕа аҕалла. Оройуон са­лайааччыларын кытта көрүстүбүт. Кинилэртэн төрүт олохтоох омук бэрэстэбиитэлэ 40% кэ­риҥэ быһыылаах. Баһылыктара Изабелла Валентиновна Осипова омугунан саха үһү. Ийэтэ Ленскэйтэн төрүттээх, сахалыы билэр эмээхсин Хабаровскай куоракка олорор, кыыһа уоппуска ылан онно тиийбит. Георгий Дмитриевич “Улуу айаннар суолларынан” бырайыак уонна бу экс­педиция туһунан билиһиннэрдэ.

Муниципальнай архыыбы киирэн көрдүбүт. Биир кыараҕас хоско баар эбит. Саамай бы­лыргы докумуоннара – 1924 сыллаах. Архыып үлэһиттэрэ былыргы докумуоннар Николаевск-на-Амуре куоракка баалларын ыйаллар.

11 чаас иннинэ киин бибилэтиэкэҕэ кэллибит. Бибилэтиэкэ 1926 сыллаахха тэриллибит. Кини­гэлэр 1950-с сс. ыла бааллар. Нераҥҥа, Удской­га бибилэтиэкэлэр умайбыттара. Сахалыы лите­ратура уонна саха суруйааччыларын кинигэлэрэ суохтар. Арай Чысхаан “Индигирка” диэн кини­гэтин булан көрдүм.

Киин бибилэтиэкэ салайааччыта Мария Алек­сандровна Микова, ийэтинэн саха. Кыыс эр­дэҕинээҕи араспаанньата Протасова диэн. Аҕата Амыртан кулаактаммыт нуучча уола, Протасов диэн киһи. Ийэтинэн Удской Леонтьевтара.

Утучур фотоархыыбын аҕалан көрдөрдө. Бүтэ­һигин Саха сиригэр 2004 сыллаахха сылдьыбыт. СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ эбит – докумуонун көрдөрдө. Бэҕэһээ сахалыы туох айымньылааххыный диэбиппэр оһуокай олугу­нан суруйбут хоһооннорун аҕалбыт.

Бибилэтиэкэҕэ төрүт олохтоохтору кытта көр­сүһүү кэнниттэн Чумикаан бөһүөлэгин баһы­лыга Надежда Николаеваҕа киирдибит. Иккис болдьоҕор олорор, быйыл онтон түмүктэнэр. Кини кэпсииринэн, ыт элбэх, биир да ынах суох. Удскойга эрэ сүөһүнү иитии ордук сайдыбыт. Төһө да тыйыс айылҕалаах буоллар дьон оҕуруот аһын үүннэрэ сатыыллар эбит. Кини күтүөтэ че­решняны олордон бастакы дьыл 9 отону, иккис дьылыгар былырыын киилэ аҥаарын ылбыт. Бэйэтэ икки ынаҕы иитэ сылдьыбыт.

14 ч. ааһыыта Анна Катаева сирдээн оскуолаҕа кэллибит. Оскуолаҕа барыта 185 оҕо үөрэнэр. Таһыттан көрдөххө дьип-дьап курдук тэринэндьаһанан олороллоро харахха быраҕыллар. Көрсүһүүгэ 40-ча 9-11 кылаас үөрэнээччитин муспуттар. Дириэктэрдэрэ – Азиз Мирзоевич Курбонов диэн омугунан таджик, 40-чалаах, ин­теллигентнэй көрүҥнээх киһи. Үөрэх чааһыгар Ульяна Маматова диэн тимир-тамыр курдук, сааһырбыт нуучча дьахтара, иитии чааһыгар Наиля Насибулина солбуйаллар. Мантан да көс­төрүнэн педколлектив интернациональнай.

Оскуолаттан дьэ, кэтэһиилээх мусуойбар бар­дыбыт! Чумикаан оройуонун кыраайы үөрэтэр мусуойа диэн культурнай-социальнай киин биир хоһун эрэ ылан олорор уонна общественность эрэ күүһүнэн үлэлиир эбит. Мусуойу Людми­ла Георгиевна диэн сааһырбыт нуучча дьахта­ра үлэлэтэр. Син кыралаан матырыйаал, сонун экспонат да баар… Киһини соһутар арыйыыны да оҥорботорбут сонун чахчылары булуталааты­быт. Мусуой салайааччыта Людмила Георгиевна көмөлөһөөччүлэриниин үөрэ-көтө баардарын-суохтарын барытын көрдөрдүлэр. Түмүгэр таба ыҥыырын оһуордаах мас сирэйин бэлэхтээтилэр. Бу бэлэҕи “Улуу айаннар суолларынан” быра­йыак салайааччыта, СӨ Уһук Илиннээҕи феде­ральнай уокурукка олохтоох бэрэстэбиитэлэрэ Георгий Никонов өрүү үлэлэһэр “Саха сиринээҕи политическай сыылка” Чөркөөхтөөҕү историкомемориальнай мусуойугар илдьэн туттарыаҕа.

16 чаас саҕана Виктор Рахуба аҕалбыт ико­наларын Чумикаан чочуобунатыгар туттарда. Ол кэннэ көстүүнэйгэ кэлэн Сиэн Өкөр Утучур­дуун интервьютун иһиттим, кырдьаҕастыын бэҕэһээҥҥитээҕэр ордук ирэ-хоро кэпсэт­тибит. Николай Николаевич кэрэхсэбиллэ­эх кэпсээннэриттэн ордук биир түбэлтэ өйбөр хатаммытымнааҕааччыга билиһиннэриим.

1990-с сыллар саҥаларыгар, компартия эсти­битин кэннэ райком урукку сэкирэтээрэ дьахтар Хабаровскайтан саҥа дьаһалтаны тэрийиэхтээх баһылыгынан анаммыт. Саҥа салалтаны, олоҕу тэрийэргэ анаан 30 мөллүйүөн солкуобай хар­чыны ылан аҕалбыт. Утаакы буолбатах, ол хар­чыны ааҕа олордохторуна хара мааскалаах дьон саанан-сэбинэн куттаан ол үптэрин көтөҕөн бар­быттар диэн кэпсэл оройуону тилийэ сүүрбүт. Сотору баһылык буолбут урукку сэкирэтээргэ харчыны сиэһиҥҥэ дьыала тэриллибит диэн сyрах тарҕаммыт.

Удское, Чумикан, Охотск как вехи жизни человека с севера Виктора Ивановича Рахубы

Бу дьахтар аны докумуона суох буокканы атыылаһан аҕалан атыылаан истэҕинэ силиэс­тийэ кутуругун быһа үктээбит. Ол арыгытын түүн Неран кулуубар аҕалан, күүһүнэн астаран сүөкээбит. Аҕыйах хоноот ол арыгы ыскылааты­гар кубулуйбут кулууп умайан күүдэпчилэммит.

Олохтоохтор биэдэрэҕэ уулаах кулууптарын быыһыы сүүрбүттэр. Тиийбиттэрэ итирик ба­һаарынайдар бааллар эбит уонна дьону “Мэһэй­дэһимэҥ!” дии-дии биэдэрэлээх уулары тоҕута тэбиэлээн тэмтээриҥнэспиттэр. Бу мучумаан кэмигэр кулууп быыһаммат гына умайан хаал­быт. Утучур үөһэ ыйаммыт Россия былааҕын эрэ тууран быыһаабыт, билигин: “Дьиҥэ, кулуубу быыһыыр кыах баара ээ”, – диэн абарар… Мили­циялар буоллаҕына баһаарга кэлэн иһэн итирик суолга буксуйан олороллор үһү.

Кэлин билбитинэн райком сэкирэтээрэ баһаа­рынайдары уонна милициялары арыгылаппыт эбит. Силиэдэбэтэл кэлэн күлү булкуйа сылдьа­рын көрөн Утучур: “Ити тугу гынаҕыный?” – диэн ыйыталаспытыгар: “Манна ууруллубут арыгы бүөтүн көрдүүбүн…” – диэн хардарбыт.

Сотору аны: “Нууччалар мантан көһүҥ. Манна киһилии олоруоххут суоҕа”, – диэн ис хоһоонноох саанар листовкалар Нераҥҥа, Чумикааҥҥа ыйаммыттар. Өр-өтөр буолбатах Хабаровскайтан “хотугу ыаллар” үлэһиттэрэ кэлэн төрүт омуктар бэрэстэбиитэллэрин хаайан сытыаран доп­пуруостаабыттар. Дьон билбэппит диэн кэлии­лии кэбэн билиммэтэхтэригэр барыларын бос­холообуттар. Утучур оперативниктартан: “Хайа буруйдаахтары хайаатыгыт?” – диэн сураспы­тыгар дьоно: “Ити бэйэҕит киһигит – урукку райком сэкирэтээрэ дьахтар үлэтэ”, – диэн бы­һаарбыттар уонна сотору кэминэн Хабаровскай­га төннүбүттэр.

Бу дьахтар кэлин сууттамматах, дьыалата таах хаалбыт. Хата төрүт омуктар бэрэстэбиитэллэрэ ыгыыга-түүрэйгэ түбэһэн ааспыттар… Ол түгэни: “Бу дьиҥнээх провокация этэ”, – диэн быһаарар олох очуругар эриллибит кырдьаҕас.

Утучур оройуон араас сүһүөх хааһыйысты­баннай-салайар үлэтигэр миккиллибит киһи буолбатаҕын, уопсастыбанньык быһыытынан эмиэ буспутун-хаппытын туоһулуур түгэни сэмсэ курдук кыбытан ааһарбыт тоҕоостоох.

Биирдэ Тугуур-Чумикаан оройуонун Хотугу төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктар ас­социацияларын аатыттан бүтүн Россиятааҕы си­йиэскэ дэлэгээттэри талар мунньахха Хабаров­скайга тиийбит. Онно кинини Москваттан кэл­бит бэрэстэбиитэл “саха” диэн утаран турбут. Дэлэгээттэр икки ардыларыгар көмүскэһэр ха­бааннаах мөккүөр тахсыбыт. Холобура, Ньыл­хантан сылдьар эбэҥки уола: “Иванову ыыппат буоллаххытына мин оннубар бардын!” – диэн тө­лөннөөхтүк көмүскэспит, атыттар: “Ийэтэ эбэҥ­ки”, – диэн дэбэлэйдээбиттэр. Онон бэрт арыыч­чанан Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох омуктар бүтүн Россиятааҕы сийиэстэригэр кыт­тыбыт.

Утучур оҕонньор: “Хайыаххыный, олох диэн күн аннын иһин охсуһуу, туруулаһыы, бэйэни көмүскэнии буоллаҕа…” – диэн сонньуйар.

Киэһэ социальнай-культурнай кииҥҥэ олох­тоохтор күүстэринэн Саха сирин дэлэгээсси­йэтигэр анаан бэртээхэй кэнсиэр бэлэмнээн көрдөрдүлэр. Сүрдээх үчүгэй ырыа, үҥкүү бө­лөхтөрдөөхтөр эбит. Киин уус-уран салайаач­чыта кыыс үҥкүүһүттэр киэҥ ыырдаахтарын, араас тэрээһиннэргэ, куоталаһыыларга өрүү ситиһиилээхтик кытталларын кэпсиир. Кэнсиэр­гэ Үөһээ Бүлүү Ороһутуттан төрүттээх Улья­на Руфова сахалыы халадаай ырбаахылаах, бастыҥалаах, илин кэбиһэрдээх тахсан бэрт дьоһуннук, дуоспуруннаахтык хомустаан дьү­рүһүтэрин дьон абылаппыттыы иһиттэ.

Бу дьоро түгэҥҥэ түбэһиннэрэн Георгий Дмит­риевич Үт сахаларын тумус киһилэригэр, СӨ Су­руйааччыларын сойууһун чилиэнигэр, бэйиэт, кыраайы үөрэтээччи Николай Иванов–Утучур­га Саха сирэ Россия састаабыгар киирбитэ 385 сылыгар анаммыт бэлиэни туттарбытыгар саала үөрэн ытыс тыаһынан хабылла түстэ.

Тохсунньу 23 күнэ

Бүгүн – төннөр күммүт. Николаевск-на-Амуре куоратынан эргийэн барыах курдук этибит да, уһугар син биир Удскойунан, Остуойбанан төн­нөр буоллубут. Уматыкпыт Василий Третьяковка баара атахтаата быһыылаах. Дьиҥэ, атын суолу­нан барарбыт буоллар сонун буолуоҕа хаалла. Бэҕэһээ Утучур: “Билигин байҕалтан былыт тах­сан хаардыыр кэмэ. Муора кытылынан бардах­хытына хаарга баттатыаххыт. Дьиҥэ, биир эрэ сис суола куһаҕан”, – диэбитэ.

Сарсыарда барыахпыт эрэ иннинэ, Вадим Пе­тровичка Чумикаан бөһүөлэгин баһылыгын На­дежда Николаева уола, дьарамай уҥуохтаах киһи “джип” көлөнөн сирдьигинэтэн кэлэн кэп­сэттэ. Бу киһи Саха сириттэн 100-200 табаны атыылаһыан баҕарар эбит. Бэйэтэ билигин 20 табалаах үһү. Онтун мыынар: “Сүүрбэни да, икки сүүһү да көрбүт биир”, – диир. Сылгы­ны эмиэ сэргиир да көрөргө-харайарга уонна аһылык оҥосторго үөрүйэҕэ суоҕун билинэр. Кини кэпсээниттэн биир сонун түгэн хатаммыт: “Урал” массыынанан Саха сирин Белькачи дэ­риэбинэтигэр диэри тиийиэххэ сөп үһү. Бэйэ­тэ көмүсчүттэр таһаҕастарын таһан “Уралынан” Айааҥҥа тиийэ барар эбит.

Нераҥҥа Утучурдары кытта быраһаайдаһан баран суол төрдүгэр тахсыыбытыгар чаһыбын көрбүтүм 11 чаас буолан эрэр эбит. Үт сирин тулааһына буолбут саха кырдьаҕас ыала барах­сан күүлэлэригэр туран ыраах баар өбүгэлэрин, хаан аймахтарын дойдутуттан кэлбит ыалдьыт­тарыгар далбаатаан атаара, сукуһан туран хаал­лылар…

Дьэ, экспедиция сыалын-соругун ситэн төннөр суолу тутустубут. Бүгүн Удскойга хонор үһүбүт.

Аара хара тыа маанылааҕа атыыр улары көрдүбүт. Маны үтүө бит дии санаатым. Билигин бириэмэ 16:11. Бүгүн халлаан ып-ыраас, мэн­дээрийэн күөх да күөх. Тыала улахана суох. Үт са­лаата Маайа үрэҕи ааспыппыт. Удскойтан ырааҕа суох тибиилээх алыыны уҥуордуу сатыыбыт.

Буксуйаары гынныбыт…

Хоту өттүбүттэн туус маҥан аарымалар – Дьугдуур сис хайалара хара сарсыардаттан ар­гыстаһаллар. Онтон Становой сиһэ соҕуруу са­ҕахха дьэ, көҕөрүмтүйэр. Ыраас күн буолан, хайалар олус дьэҥкэтик, сороҕор субу титирик ойуур кэннигэр турар курдуктар.

Чумикаантан биир нуучча уола Удскойга барсан иһэр. Мас кэрдээччи үһү. Сирэй-харах олоруутут­тан да көрдөххө, харса-хабыра суох тылыттан өһүттэн сылыктаатахха алын олоҕу билбит эрдьи­гэн… “Кусчута суохпун, ол оннугар бөһүөлэктэн биир көстөөх сиргэ сатыы кэлэн күөгүлүүбүн, балыксыппын. Бу суолу 12 сааспыттан элбэхтэ уһаты-туора сыыйбытым”, – диир.

16:30 диэки Удскойга кэллибит. Бастаан дьа­һалтаҕа киирбиппит баһылык Светлана Пустова­лова эрэ баар эбит. Бу сырыыга уруккутунааҕар ордук эйэҕэстик көрүстэ.

Василий Третьяковка кэлбиппит дьиэти­гэр суох эбит – мас кэрдэ тахсыбыт. Киниттэн уматыкпытын ылыахтаахпыт. Рахубалаах Ва­дим төлөпүөннэһэн аргыс буллубут – олохтоох “КамАЗ” барыахтаах эбит. Рахуба этэринэн, утары кэлэр дьон эмиэ бааллар үһү. Удскойга хоно сыппакка айанныы түһэн баран хонорго быһаарынныбыт.

Третьяковпутун кэтэһэр кэммитигэр Егор Его­рович эмтээбит дьахтара, бибилэтиэкэр Елиза­вета Петровна Леонтьева кэлэн барда. Бааһым ыарыыта чэпчээтэ диэн биһиги киһибитигэр мах­танна.

Егор Борисов-Буор Булгунньах «Үт сирэ»

Киэһээҥҥи аһылык саҕана Василий Третьяков тилигирэйэн кэлэн уматыкпытын кутуннубут. 20 чааска Василий Третьяков тиэргэниттэн айаҥҥа турдубут. Бөһүөлэктэн тахсыыга аргыспыт Алек­сей Симонов массыыната кэтэһэн турар. Суол хаан ийэ саҕаланна!

Билигин 23 чаас буолла. Эмиэ быстах тохто­бул. Маарыын аргыс “КамАЗпытыттан” Андрюха диэн холуоччук ыччат киирэн билсиһии олохтоон тахсыбыта. Маарыын 21 чаас ааһыыта тимир көлөбүт кыратык алдьанан чаас аҥара тохтоон оҥоһуннубут. Ол саахал кэннэ вахтовкабыт иһэ лаппа сөрүүкээтэ. Итиини үрдэрэр тэрилбитигэр салгын хаайтарбыт үһү. Тохтуу-тохтуу түҥнэлтаҥнал түһэн айанныыбыт. Кыралаан эмтэр эмэн син бардар баран иһэбит…

Тохсунньу 24 күнэ

5:43 уһугуннум. Тимир көлөбүт тохтообут – арааһа суоппардар утуйдахтара. Бу түүн син айанныы сатаатылар. Киһи утуйуох эбит да тым­ныы уонна нэксиэлээх. Сааһылаабыт малбыт үнтү хааһыланнаҕа. Бөөлүүн 3 чаас диэки тохтуурбутугар көрдөххө, хараҥа халлааҥҥа сулус­тар күүскэ чаҕылыспыттар, киһи тыына бургу­чуйбут, ол аата тымныы сытайбыт этэ.

Салгыы утуйан баран дьонум турбуттарыгар уһуктубутум халлаан суһуктуйбут. Бириэмэ 9 чаас буолбут. Сарсыардааҥҥы аһылыкпытын тэ­ринэн аһаатыбыт. Бу тохтоон турар сирбитигэр кутаҕа ЗИЛ массыына дьулайа эрэ көстөр гына түһэн турар. Аргыспыт Симонов рациянан этэри­нэн, Удскойтан 10 көһү кэлбиппит, Остуойбаҕа диэри мантан 26 көс үһү. “Бүгүн хайдах да тиий­бэппит”, – диир. Манна үүтээн баарыгар Симо­нов бырааттарыттан биирдэстэрэ бултуу хаалла.

12:40 бириэмэҕэ, Андрюха этэринэн, Татхи­кан диэн үрэххэ тохтоон суоппардарбыт эбиэт буһаран, Егор Егорович тоҥ балык кыһан бэр­кэ аһаатыбыт. Үт үтүө балыгынан эмсэхтэммит уолаттар Аллайыаха күөлүн чыырын дьоһуннук сыаналаатылар… Бу турдахпытына Свободнай­ тан иһэр Удской айанньыттара Рожков, Соло­вьев диэннэр кэлэн тохтоон аастылар. 50-ча мүнүүтэлээх тохтобул кэннэ бардар бараммат аар тайҕа, нэлэһийбит алыылар, кыбычыын маардар быыстарынан уонна кинилэри сороҕор арыыны быһаҕынан быспыттыы сүүрэр үрэхтэри уҥуордуур арааннаах айаммыт саҕаланна! Бүгүн киэһэ Остуойбаҕа тиийбит киһи…

16 ч. Урми үрэххэ кэлэн тохтоотубут, уу ыллы­быт. Бүгүн Остуойбаҕа тиийбэккэ хонор үһүбүт. Билигин бириэмэ 20:28, чаас аҥарын анараа өттүгэр аргыстарбыт Лукачокка диэри 2 көс, он­тон Остуойбаҕа диэри 7 көс диэбиттэрэ.

21 чаас саҕана аргыстарбыт тохтоон ыһык­тарын сии олороллорун истэн, биһиги эмиэ өйүөбүтүн хостоон үссэннибит. Халлаан эмиэ бачымах сулустарынан туолбут, лаппа дьыбар­сыйбыт этэ. Аара суолга хас да массыналаах автоколонна турарын көрүстүбүт. Бу иннинээҕи биир тохтобулга Вадим Петровичтаах байыаннай “Ураллары” көрдүбүт диэбиттэрэ. Бу Свободнай куораттан сылдьар Россия армиятын космичес­кай сэриилэрэ үһү. Постпредство үлэһиттэрэ олунньу 1 күнүгэр ракета көтүөхтээх, ол бэлэмэ буолуо диэн сэрэйэллэр…

Амыр уобалаһын уонна Хабаровскай кыраай кирбиилэригэр Хабаровскайынан 00:30, Амыры­нан 23:30 диэки кэллибит. Амыр уонна Дьокуус­кай бириэмэтинэн 0:45 Лукачокка, официальнай суол төрдүгэр, кэллибит. Онон картаҕа киирбэ­тэх, суох суолунан 65 көһү айаннаатыбыт. Суоп­пардарбыт көлүөһэттэн сыаптарын уста, көрүнэ сылдьаллар. Халлаан манна балайда сылаас.

Тыас-уус, саҥа-иҥэ хойдубуттан уһукта биэр­ битим 2:30, Остуойба бөһүөлэгэр кэлбиппибит. Эмиэ мал-сал сааһыланныбыт. Суоппардар сал­гыы айанныыбыт дииллэр. Мантан Февральскайга диэри, Виктор Рахуба этэринэн, 10 көс үһү.

Тохсунньу 25 күнэ

Амыр бириэмэтинэн 5:20 уһугуннум. Февраль­скайга диэн куоратты көрүҥнээх бөһүөлэгэр кэллибит. Манна биһигини постпредство мас­сыыната күүтэн турар эбит. Георгий Дмитрие­вич уонна Саха сириттэн кэлбиттэр суолбутун суһалымсытаары онно көстүбүт…

Тохсунньу 26 күнэ

Бэҕэһээ айантан илистэн, суунан-тараанан бэлиэтээһиннэрбин ситэ суруйбатаҕым. Онон бү­гүн аҕыйах тылынан суруйдахпына табыллар… Гражданскай сэрии кэмигэр Дальнай Восток үрүҥнэрэ улаханнык хотторбут кыргыһыылара буолбут Волочаевканы аһара түстэххэ Хаба­ровскай куорат саҕаланар эбит. Волочаевканы ааһан иһэн көрдөххө, истиэптиҥи сир уонна сопкалардаах. Онон куоракка арааһа 16 чаас ааһыыта киирдибит быһыылааҕа.

Тута салгын аалын тохтобулугар элээрдэн тиийэн Егор Егорович билиэтин көһөттөрдүбүт – үлэтинэн 29-ка Федерация Сүбэтин мунньа­ ҕар сылдьарга сорудахтааннар хаалар буолла. Биһиги эмиэ “Киин” көстүүнэйбитигэр олохсуй­ дубут.

Бүгүн Хабаровскай бириэмэтинэн 9 чаас ин­нинэ бэйэм дьаалабынан уһугуннум. Уубун ха­нан, үһүс сууккабар дьэ, сымнаҕас ороҥҥо күө­лэһийэн, сууммут-тарааммыт киһи бэркэ чэбди­гирэн турдум. Аргыстарбыт өссө да кэлэ илик­тэр. Кэлин биллибитинэн Февральскайга сатаан уматык куттубакка аһары түһэн Свободнайга барарга күһэллибиттэр уонна “КамАЗ” кыратык моһуогуран ылбыт.

Эбиэт кэннэ үһүөн Саха Өрөспүүбүлүкэ­тин Уһук Илиннээҕи федеральнай уокурукка олохтоох бэрэстэбиитэлистибэтигэр тиийдибит. Сиэн Өкөр Георгий Дмитриевичтэн экспеди­ция түмүгүнэн интервью ылла. “Улуу айаннар суолларынан” бырайыак салгыы үлэтин кэп­сэттибит, хомуйбут матырыйаалларбыт хайдах таһаарарбыт туһунан сүбэлэстибит. Олоҥхолуу хоһуйдахха, санаабыт туймуута Сахалиҥҥа туо­раата, харахпыт дала Камчаткаҕа хатанна, аал­быт баһа Аляска диэки салалынна…

Быйылгы Хабаровскай кыраай Тугуур-Чуми­каан оройуонугар тиийбит “Улуу айаннар суол­ларынан” экспедицията Нуучча географическай уопсастыбатын киин дирекциятын өйөбүлүнэн барда. Экспедицияны тэрийээччилэринэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Уһук Илиннээҕи федеральнай уокурукка олохтоох бэрэстэбиитэлистибэтэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Нерюнгри оройуона, “ТомскГазпром” тэрилтэ, Хабаровскай кыраайдааҕы Гродеково мусуойа, Саха Өрөспүүбүлүкэтин “Са­хабэчээт” автономнай тэрилтэтэ, Нуучча геогра­фическай уопсастыбатын Саха сиринээҕи уонна Хабаровскай кыраайдааҕы салаалара, Хабаров­скай кыраай норуоттарын ассоциацията буоллу­лар. Айаммыт суола: Хабаровскай–Свободнай– Остуойба–Лукачок–Мариинскай–Удской–Алга­зея–Неран–Чумикан–Неран–Удской–Февраль­скай (Свободнай)–Хабаровскай диэн куоратта­ры, бөһүөлэктэри, дэриэбинэлэри, Хабаровскай кыраай уонна Амыр уобалаһа диэн Россия икки регионун хапта.

Бэрэстэбитэлистибэҕэ сылдьан баран, Киин ырыынакка кэлэн кэһии ыллыбыт.

Тохсунньу 27 күнэ

Бүгүн киэһэ Сиэн Өкөрдүүн Саха сиригэр төннөбүт. Дьоммут бэҕэһээ киэһэ Хабаровскай куораты булбуттар. Егор Егорович биһикки бү­гүн Н.И. Гродеков аатынан Хабаровскай кы­раайдааҕы мусуойу көрүөхтээхпит. Күнүс эбиэттии олордохпутуна Виктория Ма­лакшанова эрийэн: “Мусуойу хаһан көрөҕүт?” – диэн сураста, тиийдэхпитинэ көрсүөх буолла – үлэтигэр баар эбит. Муравьев-Амурскай уулус­ сатынан хааман, Амыр набережнайыгар тиийэн мусуойбутун көрдөөн буллубут.

Бу мусуой экспонаттарын таҥыыта, дизайна уратытын, дьоһуннааҕын тута сонургуу көрдүм. Хабаровскай кыраай харамайдарыгар, Уһук Илин төрүт олохтоох омуктарын этнографияты­гар, итэҕэлгэ, казактарга, Гражданскай сэриигэ, Россия империятыгар, ГУЛАГ-ка, сэбиэскэй кэм­ҥэ уонна регион билиҥҥитигэр аналлаах анал экспозициялардаах.

Балыктардаах аквариумнар, тыыннаахтан итэ­ҕэһэ суох чуучулалар бу сир айылҕатын бэркэ биэрэллэр. Тыыннаах, устан сундулуйар хатыы­һы, альбинос бүүчээн, сахалар хахай, тороху диэн ааттыыр кабан кыылларын чуучулаларын сэргээтим.

Ойууннааһыҥҥа сыһыаннаах экспозициялар киһи кутун-сүрүн баттыыр ыар тыыннарын, бэл мин, уу дьилэй киһи көхсүбүнэн сэрэйдим. Нивх, нанаай, эбэҥки ойууттарын, удаҕаттарын кумулара, кыаһааннара, дүҥүрдэрэ, кэрэхтэрэ, үөрдэрэ-сүүрүктэрэ биһиэннэригэр майгылыыр өрүттэрэ баһаам эбит – саха учуонайа Г.В. Ксе­нофонтов үлэлэрин саныы биэрдим. Бадаҕа, ол иһин чинчийээччилэр Урал сис хайатыттан Чу­котка тумул арыытыгар диэри киэҥ нэлэмэн сири, сүүһүнэн омугу холбоон Сибиир ойууннааһына өйдөбүлү киллэрдэхтэрэ…

Иккис этээскэ турар ойууннааһын экспози­циятын оруобуна үрдүнэн, үһүскэ, православие быыстапката турар. Христианствоны тарҕатыы­ны уонна аатырбыт миссионердары кэрэһи­лиир быыс­­тапканы сэргэ православнай ытык малы уурбуттар. Виктория дьикти түбэлтэни сэ­һэргээтэ: биирдэ ардах кэннэ үһүс этээстэн ик­кискэ – православиеттан язычествоҕа туох эрэ “благовоние” курдук симэһин таммалаабытын көрөн мусуой үлэһиттэрэ сүрдээҕин сөхпүттэр, соһуйбуттар… Кини дьикти кэпсээнин түмүгэр: “Итэҕэллэр бу да туран күөнтэһэллэр эбит… Биһиги, мусуой үлэһиттэрэ, сити курдук араас дьиктилэргэ түбэһээччибит ээ”, – диэн мичээр­диир.

Нанаайдар быыстапкаларыгар саха үрүҥ кө­мүс кура ыйанан турар. Викторияҕа: “Саха киэнэ дии!” – диибин. Сахалыыттан арай оһуора кыра уратылааҕа дуу… Үҥүү, болот, батыйа, үөрбэ, оноҕос, кэһэх үгүһэ харахпын толордо. Нанаай­дар, нивхтэр үҥүүнү олус уустаан-ураннаан ойуунан-дьарҕаанан киэргэтэллэр эбит. Сорох үҥүүлэри, батыйалары, төһө да атын омук киэ­нэ диэн суруйдаллар, саха ууһун охсуута диэн сабаҕалаатым. Бу Хабаровскай мусуойун ти­мир оҥоһуктарын көрө туран уон сыллааҕыта Камчаткатааҕы Парень быһаҕын оҥорууну сөр­гүппүт Россия оружейниктарын сойууһун чилиэ­нэ Владимир Сушко интервьютугар саха тимирэ Камчаткаҕа тиийэ тарҕаммытын туһунан чорбо­тон бэлиэтээбитин саныы биэрдим. Ону кытта саҥа санаа үөскээтэ: өскөтүн ХХ үйэ саҥатыгар саха тыла Енисей өрүстэн Камчаткаҕа диэри бары омуктары ситимнээбит эбит буоллаҕына, саха ти­мирэ Таймыыртан Чукоткаҕа диэри тарҕаммыт…

Виктория Малакшанова об экспедиции в Тугуро-Чумиканский район Хабаровского края

Уһук Илиҥҥэ Гражданскай сэрии быһаарыы­лаах чыпчаала буолбут Волочаевкатааҕы кыр­гыһыы туһунан панорама уус-уран оҥоһуута киһини сөхтөрөр. Виктория кэпсииринэн, икки худуоһунньук 1970-с сылларга оҥорбуттар. Ман­на далааһыннаах үлэ Россия үрдүнэн Москваҕа, Волгоградка, Севастопольга уонна Хабаров­скайга эрэ баар үһү. Мусуой Гражданскай сэрии саҕанааҕы Россия империятын кырамтатыгар тэ­риллибит араас үрүҥ, кыһыл, от күөх, хара да былаастар, араас бырабыыталыстыбалар тус­тарынан кэпсиир уонна кинилэр харчыларын билиһиннэрэр квест-оонньуу оҥорбутугар холо­нон көрөөрү ымсыырдым…

Хабаровскай кыраайдааҕы мусуойу 1894 сыллаахха Приамурье генарал-күбүрүнээтэрэ, инфантерия генерала, байыаннай суруйаач­чы, чинчийээччи Николай Иванович Гродеков төрүттээбит. Бу мусуойу былаас уларыйар быы­һык кэмигэр ыраахтааҕы армиятын подполков­ нига, аатырбыт айанньыт, дэгиттэр чинчийээччи уонна биллэр суруйааччы Владимир Клавдиевич Арсеньев салайбыт.

Георгий Георгиевич Пермяковка анаммыт стен­дэни таба көрөн сонурҕаатым. Бу дьикти дьыл­ҕалаах, ураты киһи туһунан эрдэ Гуманитарнай чинчийии институтун научнай үлэһитэ Влади­мир Поповтан истэн турабын. Синолог учуо­най, кытай, дьоппуон тылларыгар уһуйааччы, фантаст уонна мемуарист суруйааччы, кыраа­йы үөрэтээччи, нуучча үрүҥ эмигранын уола, сэбиэскэй дипломат, Маньчжоу Го тиһэх импера­тора Пуи тылбаасчыта, Аҕа дойду Улуу сэриитин кэннинээҕи, Токиотааҕы, бактереологическай сэрии сэбин оҥорбут дьоппуон учуонайдарын, Семенов атамаан дьонун сууттуур аатырбыт процесстарга кыттыбыт чекист – эриирдээх-мус­куурдаах эрээри, эриэккэс олоҕу олорбут киһи бу Пермяков…

Георгий Никонов «Үт сиригэр айан»

Салгын суолун тохтобулугар Георгий Дми­триевич Егор Егоровичтыын атаардылар. Сиэн Өкөрдүүн Хабаровскай бириэмэтинэн 20:30 диэ­ки көттүбүт. Дьокуускай кээмэйинэн 21:50 Туй­маада хочотугар үктэннибит. Үт сиригэр тиийбит “Улуу айаннар суолларынан” экспедиция дьэ, түмүктэннэ. Өр тэлэһийэ сылдьан баран дойду кырсыгар үктэнэртэн саҕа үрдүк дьол суох! Аны­гыскы аартыктар арыллыахтарыгар, кэнэҕэски суоллар кэрэһилэниэхтэригэр диэри…

Гаврил Гаврильевич Андросов,
Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, Чолбон сурунаал бас эрэдээктэрэ.
Тyгэннэри Дьулус Антонов yйэтиттэ.

Гаврил Андросов “Россия илиҥҥи уһугун сахалара”. 1 чааһа

Экспедицияҕа сыһыаннаах материаллар: