Уолба улууспут кырдьаҕас нэһилиэктэриттэн биирдэстэрэ буолар, былыргы аата Дьөҥкүүдэй диэн этэ. Саха сиригэр волостар, улуустар уонна нэһилиэктэр диэннэр үөскүөхтэриттэн ыла, Байаҕантай волоһун, онтон 1836 сылтан ылата Байаҕантай улууһун II-с Игидэй нэьилиэгин аатынан, 1930 сыллаахха Байаҕантай улууһа үрэллэн эстиэр диэритин аата уларыйбакка олорбута. Онон 1930 сылтан II-с Игидэйгэ уларыйан күн бүгүнүгэр диэри Уолба аатынан олорор. Бу туһунан кыраайы уерэтээччи, СР культуратын үтүөлээх үлэһитэ Е.Д.Андросов бэлиэтээн турар.
Бу нэһилиэккэ 1864 сыл алтынньы 14 күнүгэр саха дьахталларыттан бастакынан айар-литературнай уонна научнай-чинчийэр үлэҕэ сыстыбыт, төрөөбүт норуотун этнографиятын, фольклорун, итэҕэлин билээччи уонна хомуйааччы быһыытынан биллэр Мария Николаевна Андросова-Ионова күн сирин көрбүтэ. Төрөппүттэрэ эрдэ өлөннөр, эһэтигэр Николай Петровка, сахалыы аатынан Куйугэс Ньукулай диэн киһиэхэ иитиллибитэ. Олохтоохтор уонна биир дойдулаахтара кэпсииллэринэн, Маайака ис киирбэх дьүһүннээх, сыты тыллаах-өстөөх, турбут-олорбут, сүүбүт-көппүт, эһэтигэр маарынныыр кыыс эбитэ үһү. Сайылыкка тахсыыга оҕолор көрдөрүн-нардарын тэрийээччи, тойук туойааччы, ырыа ыллааччы кини эбит. Улэһитинэн, кытыгыраһынан эмиэ сүр чобуо эбитэ үһү. Уолаттары кытта тэҥҥэ от охсоро, мунньара, мас мастыыра, аты, оҕуһу миинэ, көлүйэ үөрэммитэ үһү. Ону тэҥинэн куобаҕы туһахтаан, балыгы туулаан, кырынааһы, солондону чаахааннаан эр дьонтон хаалсыбакка бултуура үһү.
Билигин кини олоҕун, айар үлэтин сырдатар илиибитигэр баар филологическай наука доктора, профессор Е.И.Коркина хомуйан таһаарбыт «Олоҥхолор, ырыалар, этнографическай бэлиэтээһиннэр, ыстатыйалар» диэн соҕотох кинигэтиттэн киһи кэрэхсиирин балай да элбэҕи булан ааҕабыт. Мантан көрдөххө бэйэтин кэминээҕи саха дьахталларыгар тэҥэ суох уустук, интэриэһинэй, ураты олоҕу олорон ааспыт далбар хотун эбит. Маайаканы 16 саастааҕар нэһилиэгин биир дьонно-сэргэҕэ биллэн, Э.К.Пекарскай «Саха тылын тылдьытын онорууга көмөлөһөн эрэр, кыра үөрэхтээх Симон Васильевич Слепцов диэн киһи быраатыгар Митрофан Слепцовка күүстэринэн эргэ биэрэллэр. Бу Маайаҕа холоотоххо, дьүһүнүнэн, өйүнэн, тылынан-өһүнэн ханан да тиийбэт мөлтөх, онуоха эбии аһыы утаҕы – арыгыны сөбүлүүр киһи буолар.
Аҕыйах сылынан эрэ ыалдьан өлөн хаалар. Киниттэн биир уол төрөөн хаалбыта эрэ өлбүтүн кэннэ Маайа тойонугар – кэргэнин убайыгар – С.В. Слепцовка көһөн кэлэр. Манна үлэһиттэри кытта куруҥ маһы кэрдиигэ, өҥ үүнүүлээх ходуһаны оттуурга, хаҥыл аты айааһыырга тэҥҥэ сылдьар. Оннооҕор ыраах айаҥҥа сылдьаталыыр, дьахтарга иһиллибэтэх хорсун айанньыт-сырыыһыт буолар. Ол курдук Өймөкөөн биллэр атыыһыта Н.О. Кривошапкинна үс төгүл таас хайалары, уулаах үрүйэлэри, үрэхтэри, улахан бадарааннары туораан, бырдах оҥоойу ортотунан, суолун биир өртүн, табылыннаҕына, биир ый устатыгар айаннаан, таһаҕас таһыытыгар сылдьыспыт.
Маннык бөҕө санаатын, эрчимнээх быһыытын бэлиэтээн, биир дойдулаахтара кинини «Бөҕө Маарыйа» диир буолаллар. Бу сырытта5ына тойоно Сиимэн эмиэ барыстаах өттүн көрөн иккиһин нэһилиэгин олохтоох баайа Хабырылла Ондуруоһап оҕонньор сиэнигэр Баһылайга кэргэн биэрэр. Бу эмиэ адьас тэҥэ суох дьон холбоһуулара буолар. Хабырылла оҕонньор сылга тиийбэт кэминэн өлбүтүн кэннэ Маайа «бэргэһэлээх эрин» кыра өлүү баай биэрэн баран, ийэтин дойдутугар атын улуускуа атаараллар. Онон оҕонньор баайа барыта Сиимэн илиитигэр киирэр. Маайа 25 сааьыгар иккистээн соҕотох хаалар. Олох аһыытын-ньулуунун биллэр да санаатын түһэрбэт. Оруобуна бу кэмҥэ кини ыллыыр-туойар, олоҥхолуур талаана биллэ сайдар. Чулуу олоҥхоһут, ырыаһыт быһыытынан аата улууһу биир гына тарҕанар.
Уолбаҕа хас да политсыылынай олоро сылдьыбытыттан ойуччу биллэр В.М. Ионов 1886 сыллаахха Маайабыт тойоно Симон Слепцов дьиэтигэр олорор уонна дьиэтээҕи оскуоланы арыйан саха оҕолорун сурукка-бичиккэ үөрэппитэ, этнографиянан, фольклорунан дьарыктаммыта. Мария Николаевна киниэхэ тиийэн балтараа ый устатыгар үөрэнэн оччотооҕу О.Н. Бетлинг транскрипциятынан олохтоммут саха суругунан көҥүл ааҕар-суруйар буола охсор.
1893 сыллаахха 29 сааһыгар Ионов Всеволод Михайловичка эргэ тахсар. Сиимэн баай көмөтүнэн Чэкчэл диэн сиргэ саҥа дьиэ туттан, ынах, сылгы сүөһүлэнэн, бурдук, оҕуруот сирдэнэн, син быр бааччы ыал буолан бараллар.
Мария Николаевна кэргэниттэн элбэххэ үөрэнэр, бары үлэтигэр көмөлөһөөччу буолбутунан барар. Маны таһынан кэргэнин кытта Э.К. Пекарскайга тылдьыт онороругар көмөлөһөллөр. Бу кэмҥэ икки олоҥхотун «Күлкүл Бөҕө оҕонньор Силирикээн эмээхсин икки», «Үүт аас бэйэлээх Үрүҥ айыы тойон ыччаттара» диэни уонна «Орто дойдуну тупсарарга түспүт хара тыа иччитэ баай Барыылаах» олоҥхо саҕаланыытын суруйталаан Эдуард Карловичка биэрбитин «Образцы народной литературы якутов» диэн үлэтигэр бэчээттэтэн таһаарар. Олоҥхону таһынан Мария Николаевна хоһоон суруйбута бэчээттэнэн тахсыталаабыта, араас көрүүлээх ыстатыйалары суруйбута, саха фольклорун чинчийбит үлэлэрдээҕэ биллэр.
1922 сыллаахха кэргэнэ өлбүтүн кэннэ Петроградка тиийэн Этнография уонна Антропология институтугар улэҕэ киирэн 1930 сылга диэри үлэлэээбитэ. Наука эйгэтигэр үгүс сыралаах үлэтэ сыаналанан 1925 сыллаахха Нуучча географическай обществотын кыһыл көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыта.
Мария Николаевна саха театральнай искусствота саамай бастакы хардыыларын оҥоруутугар эмиэ олук уурсубута. 1907 сыллаахха саха ойоҕос дьарыгырар сценатыгар турбут «Кулун Кугас аттаах Кулантай бухатыыр» диэн олоҥхоҕо сүрүн героиня Үрүҥ Үкэйдээн оруолун толорбута. 1908 сыллаахха турбут В.В. Никифоров-Күлүмнүүр «Манчаары түөкүнүгэр» Манчаары ийэтин уонна Бэрт Маарыйа оруолларын оонньотолообута.
Мария Николаевна В. М.Ионовтан түөрт оҕону төрөппүтэ. Уолаттара аҕалара баарына: Виктор ымынахтаах тиибинэн ыалдьан, Вячеслав дьааттаах газка тумнастан елбүттэрэ. Улахан кыыһы Людмиланы 1937 с. Былааьы утарар эсеровскай тэрилтэ чилиэнэ эбит диэн репрессиялаан хаайаллар уонна ытан өлөллөр. Кини аата билигин толору реабилитацияланан турар. Людмилаттан биир кыыс оҕо – Галина Павловна Деревянко хаалан Ленинградскай уобалас Колпино диэн куоратыгар олорор. Кыра кыыһа Ольга Всеволодовна университет кэнниттэн аспирантураны бүтэрэн, историческай наукаҕа кандидат буолан Москва5а, Ленинградка, Якутскайга үлэлээбитэ. Кини кыыһа Виктория Григорьевна Ионова Москваҕа олорор.
Хомойуох иһин бу курдук биллэр-көстөр суолу – ииһи хаалларбыт биир дойдулаахпыт өлбүт күнэ-дьыла чуолкай биллэ илик диэн кинигэҕэ суруллар. Аҕа дойду сэриитэ саҕаламмытынан Ташкеҥҥа эвакуацияҕа ыытыыллыбыта, онно 1941 сыл ахсынньы 1 күнүгэр тиһэх пенсиятын ылбыта бэлиэтэнэ сылдьарынан бүппүт.
Анна Боппосова, Уолба.
