Биллэрин курдук, быйыл саха омук ойуутун-дьарҕаатын үйэтиппит этнограф-худуоһунньук, сөҕүрүйбэт күөртээх уус, бөлүһүөк, Тааттта улууһун Баайаҕа нэһилэигин ытык олохтооҕо Борис Неустроев-Мандар Уус 80 сааһа киэҥник бэлиэтэниэхтээх. Ол туһуттан, «Пути великиких свершений» бырайыак айар бөлөҕө Борис Федорович дойдутугар тахсан саҥа документальнай киинэ устуутун саҥалаата.
Уопсайынан, Мандар Ууска аналлаах документальнай киинэ туһунан кэпсэтиилэр кыһын, аатырбыт асчыт Иннокентий Тарбахов туһунан киинэ тахсаатын кытта, барбыттара. Ол түмүгэр, бэлэмнэнии кэннэ киинэ устар бөлөх бэс ыйын 7, 8 күннэригэр Баайаҕаҕа баран икки толору күн үлэлээн кэллибит. Үп-харчы өттө быһаарылла илик буолан устууну норуот өйөөһүнүнэн «на общественных началах» саҥалаатыбыт диэххэ сөп.
Баайаҕаҕа бэс ыйын 6 күнүгэр КСК директора Дмитрий Апросимов бэйэтин массыынатынан иттэ. Халыма федеральнай суолга Таатта өттүгэр үлэ бөҕө. Дорожниктар «стабилизация грунта» диэн ааттах саҥа ньыманы туһанан суол саамай алдьанар участоктарын өрөмүөннээннэр айан суола былырыыҥҥыттааҕар лаппа тупсубут.
Ытык Күөлгэ тохтоон ити ньыма туһунан «Таттаавтодор» үлэһиттэрин кытта кэпсэтэн аастыбыт. Кылгастык эттэххэ, мин өйдүүрбүнэн, баҕар кыратык сыыһарым да буолуо, маннык: портландцемент диэни буору, ууну кытта буккуйан 40 сантиметрдаах слой гына кутан, катогунан, грейдерынан көннөрөн баран үрдүнэн гравийнай смесь куталлар, асфальт уураллар эбит. Уопсайынан Манчаары оонньуутугар бэлэмнэнии чэрчитинэн Таатта дорожниктара үлэ-хамнас бөҕөтө. Ити этиллибитин таһынан Ытык-Күөлгэ Кулаковскай уулуссатыгар Тааттаны туоруур муоста тутуута, Мординов уулуссатыгар, Харбалаахтыыр суол саҕаланыытыгар уонна саҥа тутулла турар АЗС-ка асфальт ууруута курдук улахан үлэлэр бара тураллар. Манчаары ооньуутугар дылы ити тутуулар барыта чопчу бүтэрэн туттарыллаллар диэн дорожниктар эрэллээхтэр.
Ити кэннэ «Таттаавтодор» базатыгар саҥа дробилканы көрөөт, Уйбаан Уйбаанабыска чэйдээт Баайаҕа диэки айаннаатыбыт.
Уус Таатта суолуттан Баайаҕа суолугар туораат да тута кэриэтэ Баайаҕаттан иһэр быйылгы Манчаары оонньууларын улуустааҕы тэрийэр комиссиятын массыынатын көрсө түстүбүт. Баайаҕаҕа оонньууга аналлаах мунньахтан иһэллэр эбит. Мин билэр дьоммуттан Олоҥхо театрын главнай режиссера Роман Дорофеев, биллэр артыыс Иннокентий Луковцев бааллар. Кэпсэтэн-ипсэтэн, хаартыскаҕа түһэн баран салҕыы айаннаатыбыт.
Суол үчүгэй. Аара Дмитрий Апросимов ыйан биэрэн Борис Федорович тохтоон ааһан сынньанар, күүс-уох, санаа ылынар тиитигэр тохтоон ыллыбыт. Ол кэннэ ааттах үчүгэйдик хонукпутугар Мандар Уус музейыгар үктэнэ түстүбүт. Прасковья Петровна Бурнашева кэтэһэн олорор эбит, чэйдээтибит, таарыйа сарсыҥҥыбыт быһаарыстыбыт. Устар дьоммут быыһыгар мин маҥнайгы учууталым Прокопий Семенович Винокуров баарын истэн үөрдүм, долгуйдум даҕаны, көрбөтөҕум номнуо 37 сыл аастаҕа.
Бастакы күммүтүгэр, бэс ыйын 7 күнүгэр Кутаама диэн Мандар Уус уус аатын ылбыт, оҕо сааһа ааспыт сиригэр тахсан киирдибит. Суол-иис мөлтөх буолан сайынын квадроцикл эрэ тиийэр. Иннэ гынан, хата бэҕэһээ биһигини куораттан киллэрбит Дмитрий Апросимов уонна нэһилиэк баһылыга Александр Романов илдьиэх буоланнар үөрүүбүт баһаам этэ.
Сарсыарда Борис Федорович уонна Федора Борисовна дьиэлэригэр ыҥыран чэйдэттилэр. Ас мааныта, кэпсээн бэрдэ буолан айанныахтаахпытын умна сыстыбыт да буоллар син сөпкө хомунан айаҥҥа туруннубут. Аҕам Георгий Никонов манна 80-с сылларга отделенияҕа управляющайдаабыт буолан Барыыстыын кэпсэтэллэрэ, ахталлара баһаам, күнү-күннүктээн да кэпсэтиэх курдуктар. Редакторбыт Светлана Львова сарсыҥҥы үлэбитин бэлэмнии Баайаҕаҕа хаалла.
Кутаама Баайаҕаттан, мин сөпкө өйдүүр буоллахпына, быһа холоон 25 биэрэстэ курдук. Суол кырдьык дэриэбинэттэн тахсаат да туох да «традиционнай» техника сылдьыбат туруктаах, барыта от үрэхтэринэн ааһар.
Ити курдук, быһа сабаҕалаан эттэххэ 2 чаас курдугунан дьиэлээх сиргэ тиийдибит. Онно Гаврил Гаврильевич Неустроевтаах кэтэһэн олороллор эбит. Бэрт түргэнник чэйдээн баран салҕыы үрэҕинэн түһэн Кыһыл Кутаама колхоз сиригэр тохтоон сэрии кыттылаахтарыгар уонна уустарга аналлаах памятниктар таһыгар камераҕа устан саҥалаатыбыт.
Ол кэннэ үлэбит памятниктан көстөн турар Уус Томторо диэн ааттах сиргэ салҕанна. Онно дьэ аныгылыы тутуулаах икки этээстээх улахан дьиэ, күрүө-хаһаа, хаһаайыстыба бэрдэ баар эбит. Айылҕа туһунан этэ да соруммапын, саамай чэлгийэн турар кэмэ. Бастатан туран Гаврил Гаврильевич кэпсээнин уһуллубут, учуутал киһи ону тулутуо баара дуо, тыла-өһө, билэрэ-көрөрө киһини сөхтөрөр.
Кутаамаҕа сөбүн үлэлээн баран эбиэт диэки төттөрү айаммытыгыр туруннубут. Бу сырыыга атын суолунан барарга быһаарынныбыт. Кутааманан наар илин диэки Баайаҕа үрэҕэр дылы, онтон ону батыһан Араҥастаах сайылыгы таарыйан сэлиэнньэҕэ тиийэргэ диэн буолла. Суол кэлбиппитинээҕэр арыый даҕаны, ол гынан баран биллэ эргиир, аара суолга чалбах аайы кус, өссө сарсыарда, Кутаамаҕа баран иһэн бастакынан иһэр квадроциклтан икки туртаһы көрбүттэр этэ, ол иннинэ онон-манан бадарааҥҥа тайах суола баара.
Балачча өр Кутаама үрэҕи туоруур миэстэ көрдөөтүбүт, уу киирбит аҕай, эбиитин кытыла туруору баҕайаы буолан биэрдэ, квадроцикл харбыыр да буоллар уолаттар сэрэхэчэйдилэр. Баайаҕа үрэххэ тиийэ сыһан баран техника туораабыт сиринэн дьэ Кутаамабытын уҥуордаатыбыт. Тута кэриэтэ Араҥастаах түптэлэрин буруота көстө түстүлэр.
Араҥастаахха аҕам Омскайга бииргэ үөрэммит дьүөгэтэ Анна Иннокентьевна Бурнашева кэргэнинээн Егор Петровичтыын саха ынаҕын иитэллэр эбит. Дьиэ-уот бөҕө, тэлгэһэҕэ сиэн уолаттар оонньуу сылдьаллар. Олбуор таһыгар түптэ төгүрүччү саха ынахтара, олору манна кэлэн аан маҥнай көрдүм. Чэйдээн, ынах ыаныытын устан баран Баайаҕалаатыбыт.
Киэһээ 7 чааһы ааһыыта Баайаҕаҕа клуб дьиэтигэр Иннокентий Тарбахов туһунан документальнай киинэ көрдөрүүтүгэр тиийдибит. Ону сэргэ Светлана Львова суруйбут «Путь шефа» диэн саҥа кинигэтин презентацията буолла. Кинигэ түмсүбүт дьон кэрэхсэбилин ылла диэн бэлиэтээн этиэм этэ. Нэһилиэнньэни кытта көрсүһүү Мандар Уус киинэтин туһунан санаа атастаһыытынан түмүктэннэ.
Баайаҕаҕа үлэ иккис күнэ интервью устааһыныгар ааста. Эбиэккэ дылы Борис Неустроев-Мандар Ууһу уонна кини кэргэнин Федора Борисовнаны кытта үлэлээтибит.
Онтон эбиэт кэннэ нэһилиэк ытык кырдьаҕастарын Александра Андреевна Мандарованы, Евдокия Николаевна Кустурованы, Анна Ефремовна Дедюкинаны, Домна Павловна Мандарованы, Семен Прокопьевич Винокуровы уонна Владимир Семенович Андросовы уһуллубут. Бары урукку кэмҥэ аҕам бииргэ үлэлээбит, элбэхтэ алтыспыт доҕотторо буолан кэпсэтиилэр бэртээхэйдик аастылар.
Онон Баайаҕаҕа бастакы устуу үлэлэлэрэ, сүрүннээн олохтоохтор өйөөһүннэрэ, өйдөөһүннэрэ баар буолан, этэҥҥэ түмүктэммиттэрэ. Манна өссө да кэлэр былааннаах киэһээлик Ытык-Күөлгэ айаннаатыбыт. Сарсыҥҥы күнүгэр «Таттаавтодор» дорожнай маастарын Дмитрий Николаев массыынатыгар олорсон, аара Победаҕа саҥа тутуллубут муостаны көрөн, сэргээн баран Дьокуускай куораппытын буллбуппут.
Айар бөлөх аатыттан Борис Неустровка, кини олоҕун доҕоругар Федора Борисовнаҕа, Дмитрий Апросимовка, Александр Романовка, Николай Егоров-Баайаҕыыҥҥа, Прасковья Бурнашеваҕа, Баайаҕа нэһилиэгин олохтоохторугар уонна «Таттаавтодор» АО Генеральнай директорыгар Иван Бочониҥҥа барҕа махталбын тириэрдэбин.
Киинэ Борис Неустроев-Мандар Уус юбилейыгар, ол аата бу сыл алтынньытыгар буһан-хатан, ситэн тахсыа диэн эрэнэбит.
