“Улуу сырыылар суолларынан” проект Уһук Илин — Дальнай Восток Россияҕа холбоһуутун историятын сааһылыыр, систематизациялыыр сыаллаах соруктаах проект буолар. Онно Саха сирин норуоттара Россия империята хотугулуу-илин Азияҕа, Чуумпу океаҥҥа, Дальнай Востокка тахсарыгар, кэҥииригэр, сайдарыгар, кыаҕырарыгар оруолларын, киллэрбит кылааттарын үөрэтии саҥа чахчыларынан, саҥа бэлиэлэринэн үөрэтэр уонна бигэргэтэр сорук турар.
2012 сыллаахха Саха сирин Дальнай Востоктааҕы бэрэстэбиитэлистибэтэ уонна Владивосток куорат “Русский остров” издательство биһиги проекпыт сүнньэ уонна төрдө буолар “Пути великих свершений” диэн 6 томнаах историческай альбом бастакы томнарын таһаарбыта. Кылаабынай редактор Александр Пименович Яковец — Россия суруйаачыларын сойууһун Приморьетааҕы отделениетын солбуйар бэрэсэдээтэлэ, уруккута кадровай байыаннай-пограничник иилээн саҕалаан таһаартарар. Улахан кылааты үрдүкү кылаастаах дизайнер Сергей Георгиевич Григорьев оҥорбута.
Бастакы томҥа Дьокуускайтан хотугулуу-илин Азия, Охотскай муора, Камчатка, Чукотка, Америкаҕа — Аляска хайдах арыллыбыттарын уонна Россия састаабар киирбиттэрин туһунан буолбута. Онтон иккис том салгыы Амур өрүс, Приморье, Дальнай Восток Россия састаабар киирэллэригэр Дьокуускай куорат оруолун туһунан тахсыбыта.
4-5 том Саха сиригэр тирэҕирэн, Россия Арктиканы баһылыырын туһунан, онтон 5-6 том 1920-30 сыллардаахха Сэбиэскэй Союз Наукатын Академията Саха сирин үөрэппит научнай экспедицятын туһунан тахсыбыта.
Алта томнаах историческай альбом тахсыытын историктар, общественность Россия Дальнай Востогу баһыллыырын туьунан историятын саналы көрүү быһыытынан сыаналаабыттара.
Элбэх ырытыылар, конферециялар буолуталаабыттара, араас бэчээттэниилэр тахсыбыттара. Нуучча географическай обществотын Президена, Россия оборанатын министрэ С.К. Шойгу сонун таһаарыы диэн сэҥээрии суругун туппуппут. Дальневосточнай федеральнай уокурук субьектарын кииннэригэр барытыгар презентациялар буолбуттара, Москваҕа, Санкт-Петебурга Нуучча геграфическай обществотын штаб-квартираларыгар, Кунскамераҕа эмиэ проегы билиһиннэриилэр, көрсүһүүлэр ааспыттара
Араас кинигэ быыстапкаларыгар кыттан, элбэхтэ кыайыылары ситиспиппит. Бу альбомнар хайдах тиһиллэн оноһуллубуттара, полиграфията, дизайннара кэлин элбэх изданияларга үтүктэллэригэр холобур буолбута.
Билигин ВГТРК “Моя планета” телеканал “Улуу сырыылар суолларынан” проект сүнньүнэн научнай, документальнай, элбэх сериялаах историческай, документальнай киинэ түһэриитин ыыта сылдьар. 2022 сылга бастакы серията, нууччалар бастаан кэлиилэрин туһунан, Семен Дежнев олоҕунан сирэйдээн киинэ оноһуллан, Саха сиригэр эрэ буолбакка федеральнай каналларынан көстө турар. Иккис серия Беринг бириэмэтин туһунан киинэни түһэрии Камчаткаттан саҕаланна.
Экспедициялар тустарынан
Биьиги проекпыт аҥардас кинигэ таһаарыытынан, киинэ түһэриитинэн муҥурдаммат. Кэнники 10-ча сыл устата Дальнай Востокка, Саха сиригэр элбэх экспедициялары тэрийэн ыытан кэллэ. Миэстэҕэ айаннар, экспедициянан сылдьыы проегы кэҥэтиигэ уонна байытыыга, история араас процесстарын өйдүүргэ үөрэтэргэ олус дириҥ суолталаахтар.
Проект тэрээһиннэрэ Нуучча географическай обществотыттан үлэтин былааныгар киирэр, Саха Республикатын Правительствотын уонна нэһилиэнньэ киэн өйөбүлүн ылар.
Экспедициялар түмүктэринэн “НВК Саха” көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаанньа биэриилэригэр ый аайы тахсар “Пути великих свершений” диэн биэриибитигэр көрдөрөн, хаһыаттарга, журналларга араас кумааҕы изданияларга, социальнай ситимнэргэ, бэйэбит сайтпытыгар элбэхтик таһааран иһэбит.
Ол эрээри, аныгы СМИ үксэ электроннай төрүттээх буолан, кылгас үйэлээх, уһаабакка сүтэн иһэр, онтон кумааҕы СМИ таһаарыыларга формата көҥүллээбэт буолан ити экспедициялар ымпыктара-чымпыктара, араастара, хаартыскалара даҕаны хаалбакка умнуллан иһэрэ баар эбит.
Бастакы экспедициялар ыытыллыбыттара номнуо 6-7 сыл ааһан, сырыылар араас түгэннэрэ умнуллан, сорох кыттааччыларбыт, хомойуох иһин, олохтон туораан, сырыылар история страницалара буолан иһэллэр.
Онтон сылтаан “Путевые заметки” диэн ааттаан кыра брошюралары таһааран, үйэтитиигэ, обществаҕа проект экспедициялар түмүктэрин көрдөрөр, көдьүүстэрин үрдэтэр инниттэн ыллыктаах үлэни саҕалаатыбыт.
Бастакы “Путевые заметки – Суоллааҕы бэлиэтээһиннэри” Никонов Дмитрий кыттыылаах экспедициялартан, нууччалыы тылынан саҕаламмыт буоллахтарына, бу Чумикаҥҥа сырыы туһунан бэлиэтээһиннэр сахалыы тылынан бастакы тахсыы буолар.
Экспедиция аайы биирдии, тус-туһунан брошюра А5 размердаах формата ааҕааччыга тиийимтиэ уонна оҥорорго, тиһэргэ, бэчээттииргэ арыыйда табыгастаах формат быһыытынан талылынна.
Хаартыскалар брошюраларга бэчээттэниитэ үрүн-хара өҥнөөхтөр эрээри, аттыгар баар QR кодунан өҥнөөх варианын көрүөххэ сөп. Ону таһынан брошюраҕа бэчээттэммэтэх да ойуулар, карталар, фотолар эмиэ брошюраҕа баар туспа QR кодунан көрүөххэ сөп. Интириэһиргиир, дириҥник үөрэтэр ааҕааччы элбэх видео түһэриилэри, передачалары, сыһыарыылары эмиэ QR код көмөтүнэн брошюраттан билсиэн сөп.
“Суоллааҕы бэлиэтээһиннэри” бэчээккэ таһаарыыга Яковец Александр Пименович салайааччылаах “Русский остров” Владивостоктааҕы издательство үлэлээтэ. Улахан көмөнү Бочонини Иван Иванович салайааччылаах “Тааттавтодор” тэрилтэ онорорун бэлиэтиэххэ наада.
Тираж кыра ахсааннаах. Биирдии тема 50-нуу эрэ сигнальнай эрэ курдук экземплярынан бэчээттэнэн тахса турар, сэргээһин баар буоллаҕына кэлин кэҥэтэр баҕа санаалар бааллар.
Чумикаҥҥа айан туохтан саҕаламмытай?
«Улуу сырыылар суолларынан” проект Саха сирин Дальнай Востокка Хабаровскайдааҕы бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэтин иһиттэн тахсыбыт проект буоларынан, экспедициялары тэрийии уонна ыытыы эмиэ бэрэстэбиитэлистибэ сүнньүнэн барбыттара.
Проект бастакы экспедициялара 2016 сыллаахха Дьокуускайтан — Айааҥҥа (Власов В.Г. салайааччылаах) уонна Охотскайга (Жулляров И.Е. салайааччылаах), онтон 2017 сыллаахха Хабаровскайтан Николаевск на Амуре – Де-Кастри – м. Погиби — Сахалин, Советская Гавань — Ванино (Борисов А.И. кыттыылаах), Комсомольск на Амуре – Уктурунан (Николаев В.П. салайааччылаах) барыта 4 тус-туспа экспедициялар буолутлаабыттара.
Ити экспедициялар түмүктэринэн пресс-конференциялар, бэчээккэ, социальнай ситимнэргэ тахсыылар, биэриилэр киэҥ интириэһи үөскэппиттэрэ.
Көстөрүн курдук, инники экспедицияларбыт барыта Охотскай муора диэки хайысхалаахтар этэ. Саха сирэ уонна Охотскай муора сибээһэ, Айаан, Охотскай уонна Амур өрүс төрдүнэн былыр сахалар уутуйан олорбут сирдэрэ былыр хайдах олорбуттарын, тугунан дьарыктаммыттарын, туох оруоллаххтарын, билигин онно олох хайдаҕын үөрэтэр, көрдөрөр сүрдээҕин общественнаһы интириэһиргэтэр уонна тардар.
Онон ону салгыырга уонна үөрэтиигэ саҥа экспедиция Үт сиригэр буолуохтаах диэн эрдэттэн биллэр этэ.
Үт сирэ – Саха сириттэн олус ыраах, Учур, Дьугдьуур хайаларын туораан Үт үрэҕинэн, Сантаар арыыларынан тайаан сытар сиргэ Дьокуускайтан 1600 км тахса айан туһунан, сахалыы бастакы айымньы автора аатырбыт Уваровскай Афанасий Яковлевич суруйан турар.
Араас үлэлэртэн көрдөххө Үт острогун тутуутун, бастакынан 1643 сыллаахха Данила Михайлов диэн Дьокуускай казага саҕалаабыт диэн баар. Онон Үт сэлиэнньэтэ билиҥҥи Хабаровскай кыраай биир саамай кырдьаҕас сэлиэнньэтэ буолар.
Үт острога – ХVII уонна XVIII үйэлэргэ, Россия империятын саамай соҕуруулуу-илин кыраныыссатын 200 тахса сыл тирэҕэ буолан улахан байыаннай, стратегическай суолтаталааҕа. Ыраахтааҕы ыйааҕынан 1775 сылтан Удск куорат диэн ааттаммыт. Билиҥҥинэн эттэххэ, пограничнай куорат буолбута.
Үт острога историятыгар, күүһүнэн утары хабырыйсыыга киирбэккэ ис-тас күүстэри тохтотон, кыраныысса, араас омуктар элбэх проблемаларын эйэлээхтик быһааран, бииргэ олоруу холобура буолара бүгүҥҥү күҥҥэ эмиэ сыаналанар.
Саха сирин састаабар киирэр буолан, оччолортон бу острокка элбэх көлүөнэ саха дьоно, казачество, дьаамсыктар, бааһынайдар, араас переселенецтэр дьаһалынан, күүс да баҕа өттүнэн олорбуттара, кэлбиттэрэ-барбыттара биллэр.
Үт сирэ 1856 сылга Россия империята Дальнай Востокка киириитинэн Саха сириттэн араарыллан, 1880 сылга дылы Приморьеҕа киинэ буолар. Ол кэнниттэн суолтата кыччаан, кырыы сир буолан иһэр.
Гражданскай сэрии уонна кини кэнниттэн улахан дьалхааннаах кэмнэргэ Yт сирэ эмиэ элбэхтэ ахтыллыбыта.
Анардас 1931 сыллаахха “Тоҥустар бастаанньалара” диэн ааттаах, сүрдээх халбан событиелар буолбуттара, Үт сирин дьылҕатыгар улахан хамнааһыннаах дьайыылары таһааран турар.
Билигин Үт сирэ Хабаровскай кыраай сиригэр, Чумикан диэн сэлиэнньэ кииннээх Тугуро-Чумиканскай оройуон буолан олорор. Оройуоҥҥа 2 тыһынча киһини кыайбат нэһилиэнньэлээх, онтон 60% аҕыйах ахсааннаах норуоттар, үксэ эбэҥкилэр буолаллар. Барыта 5 сэлиэнньэлээх, Чумикан уонна Тугур диэн үрэхтэринэн уоннна Сантаар арыыларынан тайаан сытар.
Оройуон минерально-сырьевой базатынан уонна маһын саппааһынан аатырар. Билигин, аҕыйах көмүс хостуур старательскай артыал, балыктыыр тэрилтэлэр бааллара биллэр. Урут сүөһү, сылгы, таба иитиитэ, оҕуруот аһын үүннэрии, мас бэлэмнээһинэ күүскэ сайда сылдьыбыта билигин тохтообут. Олохтоох нэһилиэнньэ сүнньүнэн балыгынан, булдунан эрэ олорор.
Сантаар арыылара заповедник – аан дойдуга цивилизация тиийбэтэх, биир тиһэх түҥ айылҕалаах сиринэн биллэр.
Мин абаҕам, Мэҥэ-Хаҥалас киһитэ Макаров Андрей Николаевич бу дойдуга гражданскай сэрии кэнниттэн тиийэн өр сылларга олорбута. “Өндөрөй гражданскай сэрии саҕана араастаан сылдьыбыта элбэх буолуо, ол иһин онно барбыта” – дииллэрин куораттааҕы аймахтарбыттан истэрим. Ити дойдуттан 60-с сыллар ортолоругар Дьокуускайга төннөн кэлбит курдук өйдүүбүн. Ол саҕана Уолбаҕа биһиги олорор дьиэбитин кэлэн тутан биэрбитэ. Биһиэхэ балыксыт колхозка Сантаар арыыларынан балыктыылларын, Охотскай муора туһунан кэпсиирин кыра эрдэхпинэ истэр буоларым.
Билигин даҕаны ыраах, ыарахан транспортнай схемалаах, уһук, кырыы сир. Сайынын Охотскай муора устун суднолара, хотугу завоз схематынан таас чох, ГСМ, сүрүн аһылык продукталары Чумикаҥҥа тиэрдэллэр. Дьону таһарга нэдиэлэҕэ биирдэ Николаевск-на-Амуре куораттан самолет эбэтэр вертолет көтөр. Тимир суол, массыына суола суох.
Сыал сорук
Биһиги маршруттарбытынан атын экспедициялар куруук сылдьаллар. Ол эрээри ити экспедициялар үксүн булт уонна балык, айылҕа кэрэтин, дьиктитин эккирэтэн, онно бэйэни дуу, техника кыаҕын үөрэтэр-көрдөрөр соруктаах буолаччылар.
“Улуу сырыылар суолларынан” проект экспедициялара бастатан туран географияны, историяны, этнографияны, дьон олоҕун-дьаһаҕын уруккуну уонна билиҥҥини көрдөрөр, үөрэтэр уратылаах.
Бэлэмнэнии
Бэлэмнэнии үлэ олох эрдэттэн, сыл инниттэн саҕаламмыта. Үт сирин туһунан историятын, литератураны үөрэтии, маршруттары-суоллары талыы, былаас органнарын, олохтоохтору кытта сибээстэһиигэ, билсиһиигэ элбэх сыра барбыта.
Хабаровскайдааҕы Н.И. Гродеков аатынан кыраайы үөрэтэр музей Дальнай Востокка биир саамай улахан музей буолар. Научнай базата, экспонаттара, ыытар үлэтэ сөхтөрөр далааһыннаах. Биһиги проекпытыгар, экспедицияларбытыгар барытыгар Дальнай Восток историятын элбэх материалын бу музейтан туһанан кэллибит, туһаныахпыт да турдаҕа.
Музей салалтата Чумикаҥҥа барар экспедициябытын кэрэхсээн уонна өйөөн Малакшанова Виктория Баторовна – Гродеков аатынан музей этнографияҕа секторын научнай үлэһитин биһигини кытта командировкалаата.
Экспедиция састааба
Састаабы хомуйарга бастакы экспедициялар опыттарын туһанан уонна саҥа экспедиция сыалын-соругун ситиһэргэ олоҕуруу буолла. Айан суола суох, тымныы кэмҥэ, аара массыынаҕа, араас үүтээннэргэ, дьиэлэргэ хонуулаах хонооһуннах, өйүөнэн үссэниилээх буолара чуолкай.
Саха сиригэр эрэ буолбакка, Россияҕа ону ааһан Аан дойдуга тахсыбыт “Охота и рыбалка в Якутии” диэн телепередачаны кытта биһиги проекпыт бииргэ улэлэһиини проект салайааччыта — Александр Ильич Борисов эрдэттэн саҕалаабыта.
Биһиги проекпыт туһунан бэйэтин биэриилэригэр таһааран, бастакы экспедицияларга, Александр Ильич бэйэтэ кыттан, видеосьемкалары оҥорон бииргэ улэлэһиини күүскэ саҕалаабыппыт.
Элбэх бииргэ үлэлиир былааннар, киинэ түһэриитэ, холбоһуктаах уопсай экспедициялар, биэриилэр курдук уо.д.а. кэпсэтиилэрбит, баҕа санааларбыт Александр Ильич олохтон хомолтолоохтук туораан хаалан харгыстаннылар.
Бу да сырыыга “Охота и рыбалка в Якутии” биэрииттэн Россия суруйаачыларын Сойууһун чилиэнин, драматуру, 2016 сыллаахха Охотскайга экспедиция, 2017 сыллаахха Хабаровск — Николаевск-на Амуре – Де-Кастри – Сахалин – Советская Гавань экспедиция кыттыылааҕын Семен Никонович Ермолаевы операторынан уонна редакторынан анаатылар.
Проекпыт биир улахан доҕоро, биир идейнэй өйө-санаата Народнай суруйааччы Васильев Василий Егорович – Харысхал этэ. Кини билиитэ-көрүүтэ, историяҕа сыһыана, сүбэтэ-амата проект атаҕар турарыгар сункэн суолталаах этэ. Хомойуох иһин эмиэ олохтон эрдэ баран элбэх оноруохтааҕын, этиэхтээҕин ситэ тиэрдибэккэ хаалла. Кинини биһиги суохтуубут.
Харысхал Чумикан экспедициятыгар кыайан барбат буолан, бэйэтин оннугар Таатта Баайаҕатыттан төрүттээх Гаврил Гаврильевич Андросовы – Россия суруйааччыларын Сойууһун секретарын, Саха сирин суруйаачыларын Сойууһун солбуйар бэрэсэдээтэлин уонна элбэх регалиялаах эдэр киһини билиһиннэрэн анатта.
Этиллибитин курдук, биһиги проекпыт Нуучча георгафическай обществотын сүнньүнэн үлэлиир проект буолар. Владивостокка Приморское отделение Русского георгафического общества — Общество изучения Приамурского края диэн ааттаах ДВФУ географияҕа профессора Бровко Петр Федорович салайааччылаах, Хабаровскайга Махинов Алексей Николаевич салайааччылаах РГО отделениета ыкса доҕотторбут, партнердарбыт.
Бэрэстэбиитэлистибэ төһө да Хабаровскай сиригэр буоллар бэйэбитин Дьячковскай Алексей Прокопьевич уонна Горохов Александр Васильевич салайааччылардаах Саха сиринээҕи РГО салаатынан биллэринэбит.
Нуучча географическай обществотын Саха сиринээҕи салаатыттан медицинскэй наука доктора, Саха сирин үтүөлээх бырааһа, Россия медицинатын туйгуна Егор Егорович Борисов биһигини кытта бастакы экспедицияҕа кыттыыта буолла.
Хабаровскай кыраайтан Рахуба Виктор Иванович – Нуучча географичскай обществатын, Хабаровскай кыраай ветераннарын сэбиэтин чилиэнэ, кыраайы үөрэтээччи, бэйэтэ Үт сиригэр төрөөбүт киһи кытынна.
Биллэн турар Саха сирин правительствота, Ил Дархан экспедицияны өйөөн, маршруттары, былааннары бигэргэттэ.
Тэрээһин үлэ Саха сирин Дальнай Востокка Представительствотын күүһүнэн ыытылынна. Постпредствоттан экспедицияҕа Николаев Вадим Петрович – солбуйааччы Постпред, экспедиция начальнига буолла. Уопсай салалта суол, маршрут, хонук, аһылык темаларын кини быһаарар, дьаһайар, сүрүннүүр.
Антонов Дьулус Анатольевич – кылаабынай специалист, экспедицияҕа фотограф, хаһаайыстыбаннай чаас салайаачыта буолла. Дьулус түһэрбит хаартыскалара кэнники араас отчуоттар сүрүннэрэ, экспедициялар туһунан аналлаах фотовыставкалар төрдүлэрэ. Ону таһынан араас илдьэр-аҕалар таһаҕас, экспедиция айаҥҥа туттар ахсаана биллибэт матырыйааллара, хаһаайыстыбыннай уонна аһыыр саппаастар, туох ханна сытара барыта кини үрдүнэн.
Испиэһэк тиһэҕэр бу маннык буолла:
Маршрут
Маршрут да баҕарбыт курдук көнө буолбата. Суол туһунан араас таһымнаах инстанцияларга Хабаровскай кыраай, Амурскай уобалас министерстволарыттан саҕалаан сураһыы, кэпсэтии, суруйсуу, үөрэтии түмүгүнэн араас вариант таҕыста.
Хабаровскайтан Чумикаҥҥа быһа сылдьыһар сырыы билигин суох. Урут Хабаровскайтан Чумиканна дылы Николаевск-на-Амуре нөҥүө, эбэтэр Полина Осипенко аатына оройуонунан “зимник” диэн кыһын эрэ сылдьыллар суол көрүллэр эбит. Билигин сырыы аҕыйах, ыраах, ороскуота улахан диэн “оптимизацияланан” суох буолбут. Зимник диэн суол ааттаннаҕына, көрүөххэ-истиэххэ, күрдьүөххэ, знак туруоруохха наада, бюджекка үп көрүөххэ наада. Ол иһин олохтоох былаастар барытыттан аккаастанан, Чумикан сиригэр ханнык да суол суох, онно туох да көрүллүбэт эбит.
Кыһалҕалаахтар, старательскай артыаллар, урбаанньыттар биирдиилээн урукку зимник-суол омоонунан хам-хаадьаа кыһын сылдьаллар эбит эрээри, быйыл ким да ити суолларынан сылдьыбатаҕа билиннэ.
Ол түмүгүнэн Хабаровскайтан, Еврейскай автономнай уобалаһы нөҥүөлээн, Амурскай уобалас Свободнай куоратынан, Февральск диэн БАМ станциятынан, онтон Сэлэмдьэнэн Остуойбаҕа дылы кыһыҥҥы суолунан – зимнигынан, онтон салгыы былыргы суол омоонунан айанныыр маршрут сөптөөҕө талылынна.
Ол да суол уустуктардаах. Кыһын эрдэ тымныылар түһүүлэригэр үрэхтэр, күөллэр тоҥмот буоланнар сырыы суох. Сааһыары аны тибиилэр, хайа үрэхтэрин тааҥнара мэһэйдииллэр.
Тохсунньу ый эргэтэ, тымныы өссө намтыы илигинэ айанныыр табыгастаах диэн буолла. Барыта 3800 км курдук айан, онтон 800 км суола суох сиринэн диэн буолла.
Бастаан бу аартыгынан 17-с үйэ бүтүүтэ, Кытай кыраныыссатыттан Амурга турбут Албазин острогун олохтоохторо Үт сиригэр көһөн кэлбиттэрэ биллэр. Албазин острога Амур өрүскэ 1651 сыллаахха Ерофей Хабаров Дьокуускайтан кэлэн олохтоон турар. Ол эрээри Цин саарыстыбатын кытта күүстээх хабырыйсыылар кэнниттэн, 1689 сыллаахха Нерчинскэй дуогабарынан нууччалар Албазинтан барбыттара. Онно олорбут дьону барытын Үт сиригэр көһөрбүттэрэ.
Айанныыр маршруту үөрэтии — суол туруга, хонор сирдэрбит, аргыс массыыналарбытын кытта үлэ эрдэттэн барда.
Транспорт
Транспорт дьыалата аһара уустук буолан биэрдэ. Ыраах, ыарахан айаҥҥа кыра легковой массыына, вездеход да буоллаҕына кыайан сылдьыбата биллэр. Араас варианнар Саха сиригэр, Дальнай Востокка элбэх ыытыллыбыт кэпсэтиилэр түмүгэ суох буолбуттара.
Манна Нерюнгри оройуонун баһылыга Станиловскай Виктор Николаевич көмөтүнэн, экспедицияҕа анаан “Хабаровское линейное производственное управление магистральных газопроводов ООО «Газпром трансгаз Томск» диэн тэрилтэ вездеход КАМАЗ 4326 НЕФАЗ-42111 диэн вахтовканы биэрэр буолла. Хабаровскай куорат аттыгар, Ильинка бөһүөлэккэ базаланан олорор Башунов Иван Владимирович салайааччылаах тэрилтэ экспедиция кылаабынай спонсора буолла.
Айанныырга соҕотох массыына сырыыта кутталлааҕынан аргыс массыыналары Чумикаҥҥа предпринимателлар илдьэр таьаҕастаах икки “Урал” автомассыыналары булан аргыстаһарга кэпсэттибит.
Тэрээһин
Эрдэттэн суругунан кэпсэтии Хабаровскай край губернаторыттан Шпорт В.И., саҕалаан барбыта. Көмөнү Хабаровскай кыраай тас уонна межрегиональнай сибээс Министерствота – министр Дианов Вячеслав Анатольевич, Хабаровскай край культуратын Министерствота – министр Наталья Якутина, Управление национальной политикой салайаачыта – Ивагин Александр Петрович, Дальневосточнай государственнай научнай библиотека директора — Якуба Татьяна Юрьевна, Нуучча географическай обществотын Хабаровскайдааҕы салаата — Махинов Алексей Николаевич, Фишер Наталья онорбуттара.
Уонна да атын элбэх миэстэтээҕи олохтоох былаас органнарын кытта, араас структуралары, тэрээһиннэри, биирдиилээн предпринмателлары, дьону кытта көрсүһүүлэр, кэпсэтиилэр буолуталаатылар.
Хабаровскай кыраай норуоттарын ассамблеятын салайааччыта Бейк Владимир Николаевич экспедицияны күүскэ өйөөбүтэ.
Тугур-Чумикан оройуонугар баһылык Осипова Изабелла Борисовна өйөөн – Үт, Алгазея, Тором, Чумикан сэлиэнньэтин салалталарын кытта, көрсүөхтээх дьоммутун, сылдьар сирдэрбит туһунан эрдэттэн билсии буолла. Изабелла Борисовна бэйэтэ омугунан саха – аҕата Ленскэйтэн төрүттээх, ийэтэ Үт сахата. Экспедиция кэмигэр Чумикаҥҥа бэйэтэ суох буоллар да, экспедицияны туһунан эрдэттэн ыыппыт дьаһаллара биһиэхэ күүс-көмө өйөбүл буолбуттара. Экспедицияны түмүктүүр пресс-конфернцияҕа бэйэтэ кэлэн санаатын этэн кыттан турардаах.
Манна даҕатан эттэххэ, 2022 сыллаахха, балаҕан ыйыгар буолбут быыбарга эмиэ кыайан тапталлаах оройуонугар баһылыганан хаалла.
Сирдьитинэн Үт олохтооҕо, уруккута онно сэлиэнньэ баһылыга Третьяков Василий Дмитриевич – дойдутугар Амурскай уобалас Свободнай куоратыттан таһаҕас илдьэ таарыйа барсар буолла.
Василий Дмитриевич сүрдээх интириэһинэй киһи. Үт сэлиэнньэтин төрүт олохтооҕо. Биир бириэмэҕэ нэһилиэгэр баһылыктыы сылдьыбыт. Билигин предпринимателлыыр, таһаҕас таһар, тугу эрэ атыылыыр. Балыктыыбын, бултуубун диир. Маһынан оттуллар оскуола оһоҕун маһын соҕутуопкалыыр бэдэрээттээх буолан сэлиэнньэтигэр “олигарх” аатырар.
Сэлиэнньэҕэ соҕотох туохха барытыгар кыттар меценат, спонсор. Кыһалҕалаах барыта киниэхэ кэлэр, көмөлөһүннэрэр киһилэрэ. Оннооҕор олохтоох почта сабыллар туругар киирбитигэр, бэйэтин кэтэх дьиэтин почтаҕа босхо биэрэн, онтун босхо оттон почта сэлиэнньэҕэ улэлии турар.
Үт сирин төрүт олохтооҕо буолан, кини аймахтара-уруулара, өбүгэлэрэ Үккэ буолбут история араас событиеларга барытыгар кыттыгастаахтар. Василий Дмитриевич бэйэтин үбүнэн ол туһунан памятниктары, бэлиэлэри туруортаабыттара тураллар.
Үт сэлиэнньэтигэр соҕотох Василий Дмитриевичка эрэ сүөһү тутар. Икки ынахтаах. Саҥатын быыһыгар сахалыы тыллары кыбытан күллэрэр. Биһиги кэпсэтэрбитин үксүн өйдүүбүн диир.
Үккэ, экспедиция дьоно бары кини дьиэтигэр-уотугар хонон аьаан, баанньыгар суунан буор босхо сырыттыбыт.
Туохха барытыгар сыстаҕас, чугас киьи. Экспедиция кэнниттэн Постпредствоны кытта сибээстэһэн «Дальневосточнай гектар” тематын курдук уонна да атын араас аныгы олох киириилэрин быһаарсыыга көмөлүһннэрэн билигин да билсэ, кэлэ-бара сылдьар.
Борисов Егор Егоровичтыын доҕордоһон, билигин да кини нөҥүө Саха сириттэн сибээһин быспат.
Заправка дьыалата олох мөлтөх. Амур уобалаһын, Февральскай станциятыттан Чумиканна дылы 500-чэ километрга туох да суох. Онон аргыс Уралларбытыгар кузовка аара куттар дизтопливобытын бочкаларга тиэнэр гына кэпсэттибит. Ол оннугар вахтовкаҕа араас “морозобойу” хортуоска, фрукта, араас тонор аһы-үөлү тиэйэр буоллубут. Онон 20-чэ миэстэлээх вахтовкаҕа баттыбыт эрэ.
Экспедиция былаанын субэлэһии. Николаев В.П. быьаарар. Постпредство Информцентра. Хабаровскай к., тохсунньу, 2018 с.
Саҥа тутулла турар Үт таҥаратын дьиэтигэр Хабаровскайдааҕы епархия көрдөһүүтүнэн таҥара күлүктэрин — иконалары илдьэ барар буоллубут.
Саха сирин туһунан тарҕатар материаллар, видеолар араас сувенирдар эмиэ балайда буоллулар.
Суоллааҕы бэлиэтээһиннэри Чумиканна айаммыт туһунан сахалыы тахсар. Биьи сүрүн авторбыт Андросов Гаврил Гаврильевич экспедиция бутээтин кытта тута Чолбон литературнай журналга сахалыы суоллааҕы бэлиэтээһиннэрин 2018 олунньу-кулун тутардааҕы нүөмэрдэригэртаһаарбытын сүрүн гынныбыт. Экспедиция бэйэтэ хайдах барбытын, хаамыытын дневнигин Гаврил Гаврильевич олус чуолкай, үчүгэй суруйуутунан билсэбит.
Онон мин экспедиция тэрээһинин, сыалын соругун уонна тумуктэрин тиэрдээччи буолабын.
Чумикаҥҥа экспедиция түмүгүн олунньу 1 күнүгэр, Хабаровскайга Н.И. Гродеков аатынан краевой музей конференц-залатыгар Нуучча географическай обществотын Хабаровсакайдааҕы салаатын активын, краеведтар, суруйааччылар кыттыылаах ыыттыбыт.
Оройуонтан баһылык И.Б. Осипова бэйэтэ, Нуучча геграфическай обществотын Хабаровскайдааҕы отделениетыттан кэлэн кытынна.
Кыттааччылар маннык ыраах сиргэ, кыһын тымныыга, былыргы суолларынан экспедиция Хабаровскай кыраайга өтөрүнэн буолбатаҕын, кыраай историятын үөрэтиигэ болҕомтону тардыыны үөскэтэрин бэлиэтээтилэр.
Россия, Дальнай Восток, Хабаровскай кыраай историятыгар Үт острога ураты суолтатын, уратытын ол умнуллуо суохтааҕын, билинни көлүөнэҕэ, ыччакка тиэрдиллиэхтээҕин — общественность, былаас онно үлэлиэхтээҕин эттилэр.
Инники былааннар тустарынан кэпсэтиилэр буоллулар.
Итини таһынан араас теле-радио биэриилэр, интервьюлар, социальнай ситимнэргэ экспедиция туһунан республикаҕа эрэ буолбакка, федеральнай да дальневосточнай эйгэҕэ элбэхтэ таҕыста, сырдатылынна.
Түмүктэр
Үөһээ этиллибитин курдук Нуучча геграфическай обществотын, Саха сиринээҕи салаатын экспедицията 2018 сыл, тохсунньу 15-28 күннэригэр, түҥ-былыргы аартыгынан, кыһын, Хабаровскайтан Амур уобалаһынан эргийэн — Үт сиригэр Хабаровскай кыраай Тугуро-Чумиканскай оройуонугар тиийэн, барыта 3000 км ол онтон 800 км. сири билигин суола суох сиринэн айаннаан сырытта.
Аныгы кэмҥэ бу маршрутунан учуонайдар, кыраайы үөрэтээччилэр, историктар, кино-видео документалистар өтөрүнэн сылдьыбыттара суох.
Экспедиция чилиэттэрэ Амурскай уобалас, Хабаровскай кыраай аартыктарыгар уонна Үт, Алгазея, Чумикан сэлиэнньэлэр бэлиэ сирдэригэр, памятниктарга, музейдарга, культурнай кииннэргэ сырыттылар, веноктары уурдулар, өйдөбүл бэлиэлэри хааллардылар.
Экспедиция Үт дойдутун уруккутун уонна билиҥҥитин, историятын, георгафиятын, дьон олоҕун-дьаьаҕын үөрэтэр инниттэн элбэх көрсүһүүлэри ыытта. Краеведтары, историктары, оскуола оҕолорун, нэһилиэнньэни, салалтаны, онно олохтоох араас омуктары кытта элбэх көрсүһүүлэр, кэпсэтиилэр буолуталаатылар. Аналлаах үөрэтэр опростар, анкеталааһыннар ыытылыннылар. Элбэх кино-видео, фотоматериал уһулунна.
Оройуону былыргы курдук сиринэн сырыы суоҕа күүскэ атахтыыр. Аныгы олох сайдыытыгар, экономика сайдыытыгар күттүөннээх хамсааһыннар суохтар. Олохтоох дьон-сэргэ таба, сылгы, сүөһү иитиитинэн, сиргэ оҕуруот аһын үүннэриинэн урукку өттүгэр дьарыктанан кэлбиттэрэ хаалан, сүнньүнэн бултунан-балыгынан эрэ олороллор. Аҕыйах ахсааннаах көмүс хостуур артыаллар, балык фирмалара оройуон олоҕор көмөлөрө суоҕа, кэлии үлэһит илиигэ тирэнэллэрэ көстөр.
Холобур, 400 тахса киһи олорор Үт сэлиэнньэтигэр администрация, 9 кылаастаах оскуола, почта, культура дьиэтэ, библиотека, медпункт, метеостанция бааллар. Уонна ханнык да тэрилтэ, кооператив энин диэн суох. Котельнайынан сылытыллар обьектар суохтарынан ЖКХ эмиэ суох. Баар дьиэ-уот маһынан оттуллар оһохторунан сылытанан олороллор.
Сибээс сотовай баар эрээри, интернет администрацияҕа эрэ бэрт мөлтөх баар. Телевизоры спутнигынан көрөллөр.
Нэһилиэнньэ олоҕун таһыма намыһах, бүгүҥҥү ирдэбиллэртэн хаалан иһэр. Олохтоох омуктар (үөһээ эппиппит курдук нэһилиэнньэ 60% аҕыйах ахсааннаах омуктар, сурулларынан бары кэриэтэ эбэнкилэр диэн) бэйэлэрин тылларынан саҥарбаттар. Национальнай оскуола, кылаас диэн суох Кырдьаҕас өттө истэбит, билэбит дииллэр, эдэр өттө олох да тылларын билбэттэр.. Аҕыйах ахсааннаах норуоттар төрүт культураларын, тылларын умнан эрэллэрэ, историяларын билбэттэрэ ыарахан санаалары үөскэтэр.
Сахаларбыт диир дьон элбэхтэр эрээри, аҕыйах ахсааннаах омуктар льготаларын ылаары бары эбэнкинэн суруттаран сылдьаллара хомотор. Итиннэ миэстэтигэр олохтоох сахалар аҕыйах ахсааннаах омуктар чэпчэтиилэрин туһамматтара, саханан билинэр дьон аҕыйыылларыгар тиэрдэрэ Хабаровскай кыраайга эрэ буолбатах, Дальнай Востокка барытыгар баара өйдөммөт.
Олохтоохтор Саха сирин туһунан үчүгэйдик билэлэллэр, улаханнык интириэһиргииллэр. Саха сирин телевидениетын көрөллөр, сахалыы ырыалары, музыканы истэллэр. Үгүс кэпсэтиилэргэ Саха сирин холобур аҕалаллар, ордургууллар, ымсыыраллар, киэн тутталлар.
Экспедиция улахан интириэһи тарта. Сир аайы элбэх киһи көрүстэ, кэпсэттэ, ыйыталаста. Былаас, салалта, тэрилтэлэр, оскуолалар общественниктар элбэх киһилээх көрсүһүүлэри тэрийдилэр, көмөлөстүлэр. Суруйааччы Иванов Николай Николаевич – Утучур, краевед – Мусатов Юрий Дмитриевич курдуктар, атын да олохтоохтор анаан-минээн биирдиилээн кэлэн кэпсэттилэр, интервью биэрдилэр.
Үт сирэ курдук кырыы сирдэр сайдыыларыгар, аҕыйах ахсааннаах омуктар кыһалҕаларыгар судаарыстыба, былаас, салалта, общественность болҕомто уурара, кыһаллара наадалааҕа өссө төгүл көстөр.
Үт сирэ икки үйэ устата Дальнай Востокка Россияҕа тирэҕэ буолан турбут суолтата, биһиги иннинээҕи көлүөнэлэр улуу сырыыларын суолларын умнубат, ону үөрэтэр, тарҕатар, билиҥҥи көлүөнэ дьон уруккутунан киэн туттуутун үөскэтэр, кинилэр холобурдарыгар патриоттары иитэр наадалааҕа көстөр.
Экспедиция кэмигэр сүрдээх элбэх араас материал хомуллан уонна мунньуллан “Улуу сырыылар суолларынан” проект салгыы үлэлииригэр, сайдарыгар туттулла турар.
